• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سربداران

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



سربداران (ح ک ۷۸۸-۷۳۶ قمری)، جنبش و قیام شیعیان سبزوار بر ضد مغولان در سده هشتم قمری بود. سربداران دوازده امیر بودند که یکی پس از دیگری، حدود نیم قرن، در فاصله بین درگذشت ابوسعید بهادرخان در ۷۳۶، تا یورش تیمور گورکان حکومت کردند
[۱] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۲] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
[۳] راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخ راقم، ج۱، ص۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۴] Edward von Zambaur, Manuel de généalogie et de chronologie pour l'histoire de l'islam, Hannover ۱۹۲۷, repr. Osnabrück ۱۹۷۶.، p۲۵۶.
و قلمرو آنها منطقه شرقی و شمال ایران در آن زمان را دربر می‌گرفت. همچنین، سربداران به طرفداران جنبش‌های اجتماعی پیشه‌وران و صوفیان با انگیزه حکومت خودمختار در مقابل فرمانروایان مغول و عاملان آنان اطلاق می‌شد، که شناخته شده‌ترین آن‌ها جنبش سربداران سمرقند در سال‌های ۷۶۶ و ۷۶۷ است.
نظام سربداران بسیاری از گرایش‌های موجود در سده هشتم در جامعه خراسان را هدایت کرد. شهرت قیام سربداران سراسر ایران را فرا گرفت و در بسیاری از نقاط موجب قیام‌هایی گردید.
درباره جنبش سربداران، تاریخ‌نگاران آرای گوناگون بیان داشته‌اند. گروهی برآن‌اند که این جنبش قیامی مذهبی - سیاسی بر ضد عناصر حاکم، به ویژه رفتارهای ناهنجار حکام و عاملان مغول، و برگرفته از تعالیم مذهب تشیع و علمای دوازده امامی مانند شیخ خلیفه و شیخ حسن جوری بود. سرانجام قیام سربداران به دست امیر تیمور گورکانی منقرض گردید.

فهرست مندرجات

۱ - واژه و مفهوم سربدار
۲ - تفاوت حکومت سربداران با دیگر حکومت‌ها
۳ - آغاز جنبش
۴ - زمان قیام
۵ - امیران سربدار
       ۵.۱ - عبدالرزاق باشتینی
       ۵.۲ - وجیه‌الدین مسعود
              ۵.۲.۱ - دو جناح سربداران
              ۵.۲.۲ - شکست امیران خراسان
              ۵.۲.۳ - شکست از معزالدین
              ۵.۲.۴ - پایان حکمرانی
              ۵.۲.۵ - توصیفات
       ۵.۳ - محمد آی تیمور
       ۵.۴ - کلو اسفندیار
       ۵.۵ - شمس‌الدین فضل‌الله
       ۵.۶ - علی چشمی
       ۵.۷ - یحیی کرابی
              ۵.۷.۱ - رفتار با حکومت تغاتیمور
              ۵.۷.۲ - سرانجام
              ۵.۷.۳ - مدت حکومت
       ۵.۸ - ظهیرالدین کرّابی
       ۵.۹ - حیدر قصاب
       ۵.۱۰ - لطف‌الله مسعود
       ۵.۱۱ - حسن دامغانی
       ۵.۱۲ - علی مؤید
              ۵.۱۲.۱ - مقابله با نفوذ شیخیان
              ۵.۱۲.۲ - پایان حکومت سربداران
              ۵.۱۲.۳ - برخی از اقدامات
              ۵.۱۲.۴ - تمجید از خواجه علی
              ۵.۱۲.۵ - قلمرو
              ۵.۱۲.۶ - اثرگذاری بر تیمور گورکانی
۶ - هدایت گرایش‌ها با نظام سربداران
۷ - سرانجام سربداران
۸ - شمار سربداران
۹ - بازتاب جنبش
       ۹.۱ - قیام مردم سمرقند
       ۹.۲ - قیام پهلوان اسد
       ۹.۳ - قیام مردم اصفهان
۱۰ - سکه
۱۱ - فهرست منابع
۱۲ - پانویس
۱۳ - منبع


واژه سربدار یا سربدال به معنای گستاخ، پرخاشگر و ماجراجو ذکر شده است. علاوه بر این، درباره نام سربداران معانی و تفسیرهای گوناگون وجود دارد که هیچ‌یک از آن‌ها قطعا پذیرفته نشده‌اند. به قولی، این نام از گفته عبدالرزاق، یکی از امیران این جنبش، اخذ گردیده است. به نظر عبدالرزاق، آنان اگر کشته می‌شدند و سر خود را بالای دار می‌دیدند، بهتر از مرگ ذلت‌بار بود. مردم باشتین، داری در بیرون ده نصب کردند و دستار و سربند خود را به چوبه دار آویختند و به کارزار رفتند. شعار قیام کنندگان این بود که تا پای دار در برابر ستم مقاومت خواهیم کرد
[۵] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۶] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۶، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۷] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۱- ۶۰۲.
و خود را سربدار خواندند.
[۸] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۹] Şahin Ahmetoğlu, "Servedâri hareketi ve temel görüşleri", in E-makâlât mezhep araştım aları, vol۷, no ۱ (Bahar ۲۰۱۴)، ii، p۷۶۹
[۱۰] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۲، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
در دیگر منابع، لفظ سربدال ضبط شده است.
[۱۱] نطنزی، معین‌الدین، منتخب التواریخ معینی، ج۱، ص۱۵۸، چاپ ژان اوبن، تهران ۱۳۳۶ ش.
[۱۲] نوائی، امیر علیشیر، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۲۳، (ترجمه فارسی)، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.

ارزیابی تاریخی درباره سربداران مانند مفهوم نامشان تا به امروز، قطعیت ندارد. ابن بطوطه (متوفی ۷۷۹) جهانگرد معاصر سربداران، حکومت آنان را حکومت راهزنان خوانده است. به نوشته او ایشان را در خراسان سربدار، در مغرب صقوره (راهزن) و در عراق شطار (حیله‌گر) می‌خواندند،
[۱۵] بدلیسی، شرف‌الدین بن شمس‌الدین، شرفنامه: تاریخ مفصل کردستان، ج۲، ص۴۰-۴۱، چاپ ولادیمیر ولیامینوف زرنوف، سن پترزبورگ ۱۲۷۶- ۱۳۷۸/ ۱۸۶۰-۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۳۷۷ ش.
[۱۶] Reinhart Pieter Anne Dozy، i، p۸۳۹، Reinhart Pieter Anne Dozy, Supplément aux dictionnaires arabes, Leiden ۱۸۸۱, repr Beirut ۱۹۸۱
ولی چنان‌که دولتشاه سمرقندی،
[۱۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
میرخواند،
[۱۸] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۲.
خواندمیر
[۱۹] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۵۶.
و آسفزاری
[۲۰] آسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج ۲، ص ۸، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.
نوشته‌اند، خاندان سربداران از بزرگان بیهق بودند و به راهزنی شهره نبودند.
[۲۱] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۲، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
[۲۲] راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخ راقم، ج۱، ص۸، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۸۰ ش.
بنابراین، تعبیر ابن بطوطه جنبه تحقیرآمیز این لقب است.
[۲۳] مدیر شانه‌چی، کاظم، «حکومت شیعه سربداران»، ج۱، ص۶۳۶، در یادنامه ابوالفضل بیهقی، مشهد: دانشگاه مشهد دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۵۰ ش.
[۲۴] آهنچی، آذر، بررسی عوامل مؤثر در نخستین مرحله از جنبش سربداران خراسان تا تشکیل دولت، ج۱، ص۱۳۱، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش ۱۷۶ (زمستان ۱۳۸۴).

طبق نتیجه‌گیری پطروشفسکی
[۲۵] Ilia Pavlovich Petrushevskii, "Dvizhenie Serbedarov v Khorasanie", in Uchenve Zapiski, vol ۱۴,، i، p۹۱.
نیز، قیام سربداران نهضت اصلاح طلبانه اجتماعی با ویژگی طبقاتی بوده است. به نظر اسمیت،
[۲۶] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۰۸.
هر دو تحلیل یعنی حکومت راهزنان، و جهت‌گیری اجتماعی و طبقاتی یا جنبش اصلاح طلبانه تناقض‌های بسیار دارند، از این‌رو آن‌ها را رد کرده است.


حکومت سربداران با دیگر حکومت‌ها تفاوت داشت. در واقع، آنان نه تنها نظام سلطنتی نداشتند، بلکه حکومتشان بدون شاه بود.
[۲۷] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۳۳۲.
همچنین، حکومت سربداران برخی ویژگی‌های غیر متعارف داشت که مهم‌ترین آن‌ها نقش و سهم درویشان شیعی در آن بود.
[۲۸] Hans Robert Roemer, Persien auf dem Weg in die Neuzeit, Beirut ۲۰۰۳، i، p۳۴.



درباره جنبش سربداران، تاریخ‌نگاران آرای گوناگون بیان داشته‌اند. گروهی برآن‌اند که این جنبش قیامی مذهبی - سیاسی بر ضد عناصر حاکم، به ویژه رفتارهای ناهنجار حکام و عاملان مغول، و برگرفته از تعالیم مذهب تشیع و علمای دوازده امامی مانند شیخ خلیفه (مقتول ربیع الاول ۷۳۶) و شیخ حسن جوری (مقتول ۷۴۳) بود.
در آغاز، این جنبش ریشه سیاسی داشت، اما به نظر می‌رسد تشیع و صوفیگری و اعتقاد به مهدویت نیز در تشکیل آن مؤثر بوده‌اند، به ویژه آنکه، سبزوار شیعه‌نشین محل شکل‌گیری این جنبش بوده است.
[۲۹] Şahin Ahmetoğlu, "Servedâri hareketi ve temel görüşleri", in E،makâlât mezhep araştım aları, vol۷, no ۱ (Bahar ۲۰۱۴)، i، p۱۴۱.

برخی بر این نظرند که این قیام بر اثر تصادف محض شکل گرفته بوده و در قلمرو ایلخانان مغول، در پی بدرفتاری مأموران مغول با دو برادر به نام‌های حسن حمزه و حسین حمزه، از اهالی باشتین سبزوار، به وقوع پیوسته بوده است.
[۳۰] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۷، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۳۱] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۱.
و شیخ حسن جوری که خود را جانشین شیخ خلیفه می‌دانست، آغاز کننده قیام نبوده، زیرا او در ۷۳۹ به دستور ارغون شاه، امیر مغول، در قلعه طاق/طاک در ناحیه بازر زندانی شده بود.
[۳۲] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۰، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۳۳] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۷، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۳۴] عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۱۴۶، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
[۳۵] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۶.



در برخی منابع، زمان شکل‌گیری جنبش سربداران در باشتین ۹ شعبان ۷۳۷ ذکر شده است.
[۳۶] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۱۳۴۷، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
حافظ ابرو
[۳۸] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
تاریخ شروع قیام را ۱۲ شعبان ۷۳۷ نوشته است، ولی به گفته دولتشاه سمرقندی
[۳۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
این تاریخ مرگ علاء‌الدین محمد فریومدی، وزیر خراسان، است که بعد از خروجش از باشتین اتفاق افتاد.
[۴۰] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۷، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
از آن‌جا که قیام بلافاصله بعد از رسیدن خبر درگذشت ایلخان ابوسعید شکل گرفت، حدس زده می‌شود که این قیام در سال ۷۳۶ آغاز شده باشد.
خوافی
[۴۱] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۸، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
تصرف سبزوار را به دست عبدالرزاق در سال ۷۳۷ دانسته است، که درست به نظر می‌رسد
[۴۲] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۷، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۲ صفر ۷۳۸) حافظ ابرو
[۴۳] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
قتل مأموران مالیات و شروع قیام را در یک زمان دانسته است.


امیران سربداران عباتند از:

۵.۱ - عبدالرزاق باشتینی

عبدالرزاق بن فضل‌الله باشتینی: او فرزند یکی از اعیان محلی و به قولی، کدخدای باشتین بود. عبدالرزاق به پیشنهاد برادرش، امیر امین‌الدین، به دربار ابوسعید تیموری راه یافت و از طرف او برای گرفتن مالیات به کرمان رفت، اما از تحویل آن خودداری کرد. عبدالرزاق با شنیدن خبر درگذشت ابوسعید بهادرخان به باشتین رفت و رهبری شورش را، که با کشته شدن مأموران مالیات شروع شده بود، به عهده گرفت و هفتصد تن با وی بیعت کردند.
[۴۴] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۷-۲۷۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۴۵] لاری، مصلح‌الدین محمد، مرآت الادوار و مرقات الأخبار، ج۲، ص۷۶۹، چاپ خلیل ساغروانیان، تهران ۱۳۹۳ ش.
[۴۶] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۱-۶۰۲.

هنگامی که علاء‌الدین محمد، حاکم سبزوار و جوین، در فریومد خبر قتل مأموران مغول را شنید، حسن حمزه و حسین حمزه را خواست. آنان تعلل کردند و عبدالرزاق به یاری‌شان شتافت و سربداران سبزوار را بدون مقاومت تصرف کردند.
[۴۷] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۶-۹۱۷، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.

سپس، جوین، اسفراین، جاجرم، رادکان، سلطان میدان، بیار و خجند را گشودند.
[۴۸] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
عبدالرزاق در ۷۳۸ در سبزوار، حکومت سربداران را تأسیس کرد و به نام خود خطبه خواند و سکه زد.
[۴۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
او فاقد هرنوع جاه‌طلبی سیاسی بود،
[۵۰] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۷، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
اما به سبب رفتار غیر اخلاقی‌اش
[۵۱] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۲۰، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۵۲] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۵۳] لاری، مصلح‌الدین محمد، مرآت الادوار و مرقات الأخبار، ج۲، ص۷۶۹، چاپ خلیل ساغروانیان، تهران ۱۳۹۳ ش.
پس از یک سال و دو ماه حکومت در سبزوار
[۵۴] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۵۵] راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخ راقم، ج۱، ص۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۵۶] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۱، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
(هفت ماه) به دست برادرش، امیر وجیه‌الدین مسعود، کشته شد.
[۵۷] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۲۰، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.


۵.۲ - وجیه‌الدین مسعود

وجیه‌الدین مسعود یکی از امیران سربداران بود که اقداماتی را انجام داده است.

۵.۲.۱ - دو جناح سربداران

وجیه‌الدین مسعود برای تثبیت و تقویت حکومت سربداران، شیخ حسن جوری را که در زندان ارغون شاه بود، آزاد کرد و به سبزوار برد و در اداره حکومت، پیشوای خود قرار داد تا از نفوذ وی در میان مردم استفاده کند. مریدان شیخ در کنار سربداران قرار گرفتند و بر استحکام حکومت آنان افزوده شد.
[۵۸] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۵۹] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۸.
با ائتلاف وجیه‌الدین مسعود و حسن جوری، حکومت سربداران مرکب از دو جناح شد؛ جناح مذهبی، که پیروان شیخ حسن بودند و آنان را شیخیان و درویشان می‌خواندند
[۶۰] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۳، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
و جناح سیاسی، که پیروان وجیه‌الدین مسعود بودند و به آنان سربدار می‌گفتند.

۵.۲.۲ - شکست امیران خراسان

همبستگی نیروهای مذهبی و سیاسی وحشت امیران خراسان را در پی داشت. از این‌رو، ارغون شاه در حومه نیشابور با آنان جنگید، اما شکست خورد
[۶۱] حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر، تاریخ گزیده، ج۲، ص۵۶۰، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۹۴ ش.
[۶۲] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
شکست ارغون شاه و امیران خراسان، غاتیمور (حاکم مغول در غرب خراسان و جرجان) را به وحشت انداخت. او که در سبزوار سکه به نامش ضرب می‌شد، دیگر نمی‌توانست سربداران را نادیده بگیرد.
[۶۳] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۰۹.
[۶۴] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۲۰۱.

تغاتیمور لشکری فراهم کرد و با وجیه‌الدین مسعود جنگید. سپاهیان تغاتیمور هفتاد هزار تن و لشکریان وجیه‌الدین سه هزار تن بودند.
[۶۵] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۶۶] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۳.
[۶۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
محل نبرد را حافظ ابرو
[۶۸] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۱۹، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
در بیهق، میرخواند
[۶۹] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۳.
در نزدیک رود گرگان و دولتشاه سمرقندی
[۷۰] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
در اطراف رود اترک دانسته است.
[۷۱] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۰۹، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
در این رویارویی، تغاتیمور شکست خورد. سپس، وجیه‌الدین مسعود به سبزوار بازگشت و بزرگان خراسان از او اطاعت کردند.
[۷۲] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۱۹-۱۲۰، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۷۳] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۴.


۵.۲.۳ - شکست از معزالدین

در ۱۳ صفر ۷۴۳، نبردی میان وجیه‌الدین مسعود و ملک معزالدین حسین (متوفی ۷۷۱؛ فرمانروای آلگرت) درگرفت.
[۷۴] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۵۷۰، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۷۵] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۴۴، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
دو طرف در ولایت خواف، در حدود زاوه، با یکدیگر روبه‌رو شدند. در این نبرد، سربداران به علت کشته شدن حسن جوری شکست خوردند
[۷۶] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۴، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۷۷] عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۲۱۵، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
[۷۸] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۴.
گفته‌اند که قتل شیخ حسن جوری در جنگ زاوه به دستور وجیه‌الدین مسعود بوده است.
[۷۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۸۰] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.

وجیه‌الدین پس از این شکست به سبزوار بازگشت
[۸۱] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
و امیر عزالدین سونمندی/ سوگندی
[۸۲] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۵۳، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
جانشین حسن جوری شد.
[۸۳] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۸، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.


۵.۲.۴ - پایان حکمرانی

وجیه‌الدین مسعود در پایان دوره حکمرانی‌اش به رستمدار مازندران یورش برد، اما این نبرد به شکست و کشته شدن او در ربیع الاول ۷۴۵
[۸۴] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۸۵] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۳۴، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
(ربیع الآخر) در ماورز رستمدار منجر گردید و حکومت وی پس از هفت سال و چهار ماه پایان یافت.
[۸۶] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۸، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۸۷] غفاری قزوینی، احمد بن محمد، تاریخ نگارستان، ج۱، ص۲۹۹، چاپ مرتضی مدرس گیلانی، تهران ۱۴۰۴.
[۸۸] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
سربداران پس از این شکست دیگر نتوانستند در خراسان شرقی استوار شوند و ناگزیر بودند از دشمن نیرومندشان، معزالدین حسین، فرمانبرداری کنند.
[۸۹] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، تاریخ سلاطین کرت، ج۱، ص۱۷۸-۱۷۹، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۹ ش.


۵.۲.۵ - توصیفات

وجیه‌الدین مسعود در دوره حکمرانی خود بیش‌تر شهرهای خراسان را تصرف کرد و حتی فیروزکوه و رستمدار را زیر نفوذ سربداران درآورد. به همین سبب، او را صاحبقران سربداران خوانده‌اند.
[۹۰] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۹۱] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۳، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
در منابع، در ذکر صفات وی غراق شده است، به طوری‌که نوشته‌اند، وجیه‌الدین مسعود با سه هزار تن از سربداران
[۹۲] تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
در یک روز سه سپاه امیران ترک خراسان را شکست داد.
[۹۳] لاری، مصلح‌الدین محمد، مرآت الادوار و مرقات الأخبار، ج۲، ص۷۶۹، چاپ خلیل ساغروانیان، تهران ۱۳۹۳ ش.
[۹۴] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۳، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.

او را به حسن تدبیر، شجاعت، عقل و بخشش ستوده و گفته‌اند از فساد به دور بود.
[۹۵] عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفترا، ص۱۷۷، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
[۹۶] مرعشی، ظهیرالدین بن نصیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ج۱، ص۱۰۴، چاپ برنهارد دورن، سنت پترزبورگ، ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
[۹۷] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۴.
او به دوازده هزار سپاهی مستمری دائم می‌داد.
[۹۸] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۹۹] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
با آن‌که در آغاز محبوبیت فراوان داشت، پس از کشته شدن مشکوک حسن جوری
[۱۰۰] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۴۳، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۱۰۱] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۴.
تنفری از وی در دل مریدان شیخ شکل گرفت. او خود را با پیروانش یکی می‌دانست و برای خود برتری قائل نبود.
[۱۰۲] اولیاء الله، محمد بن حسن، تاریخ رویان، ج۱، ص۱۸۲، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۸ ش.


۵.۳ - محمد آی تیمور

پس از کشته شدن وجیه‌الدین مسعود، یکی از غلامان او
[۱۰۳] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
یا به نوشته خواندمیر
[۱۰۴] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۲.
[۱۰۵] Henry H Howorth, History of the Mongols: from the ۹th to the ۱۹th century, pt۳, London ۱۸۸۸, repr New York (nd)، iii، p۷۳۲.
از غلامان امیر عبدالرزاق به نام آی تیمور به حکومت رسید.
آی تیمور در دوره حکمرانی امیر عبدالرزاق مأموریت یافته بود تا به جنگ امیر عبدالله، حاکم قهستان، برود. او در این نبرد شکست خورد، اما پس از چندی به یاری وجیه‌الدین مسعود وی را شکست داد.
[۱۰۶] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۲-۶۰۳.

آی تیمور پس از کشته شدن وجیه‌الدین مسعود در خزانه را گشود و به سربداران بخشش بسیار کرد.
[۱۰۷] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۴.
پس از آن، برخی از قلعه‌هایی را که از دست رفته بود، گشود و به این ترتیب، بر اهمیت خود افزود. اگرچه آی تیمور حاکمی شایسته بود، در محرم ۷۴۷ در توطئه درویشان که احتمالا خواهان سیاستی خصمانه‌تر بودند، برکنار شد. چندی بعد نیز، به دستور خواجه شمس‌الدین علی چشمی و به دست مولانا حسن آخی کشته شد.
[۱۰۸] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۸، در محمد بن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۰۹] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۵.
[۱۱۰] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۰، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
قتل او دوره‌ای از بی‌ثباتی را در پی داشت.
آی تیمور دو سال و دو ماه حکومت کرد.
[۱۱۱] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۱۲] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶.
(دو سال و یک ماه)

۵.۴ - کلو اسفندیار

پس از کشته شدن آی تیمور، پیروان شمس‌الدین علی که قدرت را در دست گرفته بودند، او را برای حکومت پیشنهاد کردند، اما شمس‌الدین نپذیرفت. به توصیه وی، کُلو اسفندیار را به فرمانروایی برگزیدند.
[۱۱۳] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶-۶۱۵.
[۱۱۴] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۲-۳۶۳.

او بزرگ‌زاده نبود و از فضل و ادب بی‌بهره بود و بی‌سبب مردم را سیاست می‌کرد.
[۱۱۵] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۱۶] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶.
از این‌رو، مردم از او روی گرداندند و در ۱۴ جمادی الآخره ۷۴۸، به دست دو تن به نام‌های محمد جش (یا علی حیطابادی) و فخرالدین عطار مشهدی کشته شد.
[۱۱۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۱۸] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶.
[۱۱۹] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۳۸، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۱۲۰] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۰، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
(سال ۷۴۹).

۵.۵ - شمس‌الدین فضل‌الله

شمس‌الدین فضل‌الله، درویش و گوشه‌گیر و به امور حکومت بی‌اعتنا بود. هنگامی که خبر یورش تغاتیمور به مازندران رسید، پس از هفت ماه خود را شایسته حکومت ندانست و از حکومت کناره‌گیری کرد.
[۱۲۱] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۴۰، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۱۲۲] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۲، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۲۳] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶-۶۱۷.
[۱۲۴] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.


۵.۶ - علی چشمی

روش سیاسی شمس‌الدین علی چُشمی، رضایت شیخیان (درویشان) را به دنبال نداشت. درویش هندوی مشهدی که از طرف شمس‌الدین علی به حکومت دامغان رسیده بود، شورش کرد اما در دامغان سرکوب شد.
[۱۲۵] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۸.

حکومت سربداران در دوره شمس‌الدین چنان استوار بود که تغاتیمور و ملک معزالدین حسین گرت در هرات بیمناک شدند. تغاتیمور از لشکرکشی چشم پوشید و پیمان صلحی با آنان منعقد کرد.
[۱۲۶] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۲، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۲۷] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۷.
[۱۲۸] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
به گزارش دولتشاه سمرقندی،
[۱۲۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۲-۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
شمس‌الدین علی تلاش کرد سلاح تهیه کند. همچنین، به هجده هزار مرد مواجب می‌داد. مهم‌ترین اقدام او برای اصلاح امور مالی، پرداخت حقوق سپاهیان از خزانه بود و مقرراتی جدید را جایگزین رسم حواله برات کرد.
[۱۳۰] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.

در دوره وی، ضرب سکه متداول شد.
[۱۳۱] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۲۰۲.
این نکته گسترش نظام مالی سربداران را نشان می‌دهد،
[۱۳۲] هوشنگ خسروبیگی و محمودرضا اسفندیار، تشکیلات اداری سربداران، ج۱، ص۶۵، پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران، سال ۱، ش ۲ بهار و تابستان ۱۳۹۲).
که بدون آن پرداخت حقوق امکان‌پذیر نبود. همچنین، مسجد سبزوار را تعمیر و تکمیل کرد و انباری بزرگ در سبزوار ساخت.
[۱۳۳] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۲، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.

او به اجرای احکام دینی و منع کارهای خلاف شرع اهمیت می‌داد. مصرف شراب و بنگ را ممنوع ساخت
[۱۳۴] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
برای جلوگیری از فساد مالی سخت‌گیر بود، چنان‌که به حیدر قصاب، تحصیلدار تَمغا (گونه‌ای مالیات)، که بخشی از وجوه مقرری را نپرداخته بود، اهانت کرد و او برای فرار از انتقام، شمس‌الدین را در قلعه سبزوار در ۷۵۳
[۱۳۵] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۵۷۱، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
(شوال ۷۵۲) کشت.
شمس‌الدین حدود چهار سال و نه ماه حکومت کرد
[۱۳۶] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۹.
[۱۳۷] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۱۳۸] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
ابن یمین در اشعارش او را بسیار ستوده است.
[۱۳۹] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۱۹۔۲۰، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۱۴۰] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۲۶-۲۷، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.


۵.۷ - یحیی کرابی

یحیی کَرّابی از مردم کَرّاب بیهق و از نزدیکان وجیه‌الدین مسعود بود.
[۱۴۱] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۹.
[۱۴۲] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
یحیی پس از کشته شدن شمس‌الدین علی به رهبری سربداران رسید و فرماندهی سپاه را به حیدر قصاب سپرد. در دوره حکومت او، فرمانده قلعه طوس به علت مخالفت با امیر علی رمضان، حکمران طوس، به سربداران پناهنده شد و با کمک آنان دوباره در این شهر مستقر شد. چندی بعد، یحیی کرابی پس از تصرف طوس قنوات آن‌جا را تعمیر کرد. او همواره پیروان شیخ حسن جوری را احترام می‌کرد و در برقراری عدالت میان مردم می‌کوشید و برخلاف شمس‌الدین علی، روشی معتدل در اداره امور به کار گرفته بود
[۱۴۳] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۴۴] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۰-۶۱۹.


۵.۷.۱ - رفتار با حکومت تغاتیمور

یحیی مصمم بود به حکومت تغاتیمور بر گرگان و مازندران پایان دهد، از این‌رو مکاتباتی میان آنان انجام گرفت که در نتیجه آن یحیی کرابی تابعیت تغاتیمور را پذیرفت و خراج پرداخت.
[۱۴۵] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
در ۷۵۴، هنگامی که یحیی کرابی برای ملاقات تغاتیمور به سوی استرآباد رفت، ابن یمین نیز همراه وی بود و در این سفر، قصایدی در مدح او سرود و از دوستی و اتحاد میان امیر سربدار و تغاتیمور اظهار شادمانی کرد.
[۱۴۶] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۸، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۱۴۷] رشید یاسمی، غلامرضا، احوال ابن یمین، ج۱، ص۷۵، تهران ۱۳۰۳.

چندی بعد، یحیی کرابی مخاصمات نظامی را از سر گرفت و پس از چندین رویاویی، تغاتیمور را در ۷۵۴ کشت و شهرهای بیهق، نیشابور و توابع آن‌را تصرف کرد.
[۱۴۸] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۱۴۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۳۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۵۰] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.


۵.۷.۲ - سرانجام

یحیی، پس از کشتن تغاتیمور و تصرف چندین شهر، او با رهبران مغول خراسان شرقی توافقنامه‌ای منعقد کرد. این امر به لطف اتحادی بر ضد حاکم هرات صورت گرفت، اما اندکی بعد او قربانی رقابت‌ها و اختلافات داخلی شد.
[۱۵۱] Jean Aubin, "Le Khanat de Cagatai et le Khorassan, ۱۳۳۴-۱۳۸۰", Turcica, Vol۸ (۱۹۷۶)، p۳۹-۴۱.
[۱۵۲] شهرستانی، محمدعلی، تفحصی در تاریخ سر به داران خراسان و مازندران، ج۱، ص۸۱، آبی جا ۱۳۷۵ ش.
به نوشته فریومدی
[۱۵۳] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۹، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
سه نفر با مشورت حسین أخی، او را در ۷۵۷ کشتند
[۱۵۴] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۲۸۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
(سال ۷۵۶) در برخی منابع، علاء‌الدوله (برادرزن یحیی کرابی) را عامل قتل او ذکر کرده‌اند.
[۱۵۵] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۵۳، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۱۵۶] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.


۵.۷.۳ - مدت حکومت

مدت حکومت یحیی چهار سال و هشت ماه بود.
[۱۵۷] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۰.
ابن یمین در شعری در شوال ۷۵۷ به مناسبت ساختن قصری، یحیی را ستوده است
[۱۵۸] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۸۵-۸۶، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
به نظر می‌رسد، حکومت یحیی طولانی‌تر از آنچه در منابع ذکر شده، بوده است.
[۱۵۹] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۷۹.

در دوره حکومت وی و به درخواستش، ابوسعید شیعی سبزواری، حسن بن حسین کتابی به نام راحة الأرواح و مؤنس الاشباح در شرح زندگانی، فضائل و معجزات پیامبر اکرم و حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام)، در پانزده باب نوشت.
[۱۶۰] شیعی سبزواری، حسن بن حسین، راحة الارواح: در شرح زندگانی، ج۱، ص۲۱-۲۲، فضائل و معجزات ائمه اطهار، چاپ محمد سپهری، تهران ۱۳۷۵ ش.


۵.۸ - ظهیرالدین کرّابی

ظهیرالدین کرّابی با پشتیبانی حیدر قصاب، فرمانده سپاه سربداران، به قدرت رسید.
[۱۶۲] عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۳۰۵، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
[۱۶۳] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۴.
در برخی منابع، ظهیرالدین خواهرزاده یحیی کرابی دانسته شده
[۱۶۴] عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۳۰۵، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
[۱۶۵] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۴.
اما به نوشته دولتشاه سمرقندی،
[۱۶۶] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
او برادر یحیی بوده است.
ظهیرالدین بیش‌تر اوقات خود را به لهو و بازی شطرنج می‌گذراند
[۱۶۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۴، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۶۸] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۱.
از این‌رو، حیدر قصاب درصدد بهانه‌ای بود تا او را برکنار کند و سرانجام، او را در ۱۳ رجب ۷۶۰ از حکومت خلع کرد.
[۱۶۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۴، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
(برای گزارش‌های دیگر
[۱۷۰] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج ۱، ص ۲۸۲.
[۱۷۱] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۷۵۶، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۱۷۲] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۹، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۷۳] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۷۵۷، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
)
مدت حکومت او را به اختلاف، چهل روز
[۱۷۴] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۱.
[۱۷۵] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۵.
یازده ماه
[۱۷۶] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۵۵، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
و یک سال
[۱۷۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۷۸] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۵، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
نوشته‌اند.

۵.۹ - حیدر قصاب

حیدر قصاب پس از خلع ظهیرالدین قدرت را در دست گرفت و حسن دامغانی را فرمانده سپاه خود قرار داد. پس از چندی نصرالله باشتینی در اسفراین به مخالفت با وی برخاست. حیدر قصاب با یاران خود او را محاصره کرد اما در اثنای محاصره، حیدر با توطئه‌ای به دست قتلق بوغا، غلام حسن دامغانی، کشته شد و نصرالله باشتینی دروازه شهر را به روی حسن دامغانی گشود.
[۱۷۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۴، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.

مدت حکومت حیدر دو ماه،
[۱۸۰] فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۹، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
چهار ماه
[۱۸۱] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۲۸۲، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۱۸۲] Henry H Howorth, History of the Mongols: from the ۹th to the ۱۹th century, pt۳, London ۱۸۸۸, repr New York (nd)، iii، p۷۳۵.
و یک سال و یک ماه
[۱۸۳] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۴، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
گزارش شده است.

۵.۱۰ - لطف‌الله مسعود

لطف‌الله بن وجیه‌الدین مسعود، به کمک حسن دامغانی و نصرالله باشتینی به قدرت رسید و مردم سبزوار از رهبری‌اش استقبال کردند،
[۱۸۴] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
پس از چندی، میان او و حسن دامغانی اختلاف افتاد و حسن دامغانی او را دستگیر کرد و در قلعه دستجردان به قتل رساند. مدت حکومت لطف‌الله یک سال و سه ماه بود.
[۱۸۵] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۲.
[۱۸۶] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۳۰۶، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.


۵.۱۱ - حسن دامغانی

حسن دامغانی پس از رسیدن به حکومت، با مخالفت مریدان شیخ حسن جوری به رهبری درویش عزیز مجدی مواجه شد. درویش عزیز که خود را میراث‌دار شیخ حسن جوری و شیخ خلیفه می‌دانست، با بشارت به ظهور امام زمان، کار خود را به مرکزیت طوس آغاز کرد. این شورش مدتها ادامه داشت تا این‌که حسن دامغانی آن را سرکوب کرد. او پس از دستگیری درویش عزیز از کشتنش خودداری کرد و با دادن دو خروار ابریشم، وی را وادار کرد خراسان را ترک کند و او به اصفهان رفت.
[۱۸۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۸۸] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۲.

اختلافات داخلی سربداران و مریدان شیخ حسن جوری موجب گردید که امیر ولی، فرزند شیخ علی هندو، مخالفان حکومت سربداران را جمع کند و با کمک آنان، استرآباد و سپس بسطام، دامغان و فیروزکوه را از سلطه سربداران خارج کند
[۱۸۹] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۳.
اولین نبرد امیر ولی با علی بن قلندر (حاکم پیشین استرآباد) بود، که امیر ولی استرآباد را گرفت.
[۱۹۰] عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۳۲۷، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
دومین نبرد وی با ابوبکر شماسانی، کوتوال قلعه شماسان، بود. ابوبکر پس از شکست نزد حسن دامغانی رفت و او با سپاهی در حدود شش هزار تن با امیر ولی جنگید
[۱۹۱] غفاری قزوینی، احمد بن محمد، تاریخ جهان آرا، ج۱، ص۲۲۱، تهران ۱۳۴۳ ش.
این جنگ به شکست حسن دامغانی انجامید و ابوبکر شماسانی نیز کشته شد.
[۱۹۲] عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۳۲۷-۳۲۸، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
[۱۹۳] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۹۴] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.

حسن دامغانی بعد از این شکست، با شورشی دیگر در قلعه شقان
[۱۹۵] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۵۸، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
(شغان) روبه‌رو شد. سپس، هنگامی که حسن دامغانی قلعه شقان را محاصره کرد، نجم‌الدین علی مؤید و درویش عزیز با هزار سپاهی عازم سبزوار شدند و آن‌جا را گرفتند. این دو در سبزوار خواجه یونس سبزواری، وزیر حسن دامغانی، را به تقاص امیر لطف‌الله بن مسعود کشتند.
[۱۹۶] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۳.

حسن دامغانی سرانجام پس از چهار سال و چهار ماه حکومت،
[۱۹۷] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۳.
[۱۹۸] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۶، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۹۹] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۳، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
به دستور خواجه علی مؤید و به دست فخرالدین جوینی یا غلطانی در ۷۶۳ کشته شد.
[۲۰۰] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۳.
[۲۰۱] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۶، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۲۰۲] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۳۱۶، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۲۰۳] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۶، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
ابن یمین
[۲۰۴] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۱۵۷، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
و دولتشاه سمرقندی
[۲۰۵] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
وی را ستوده‌اند.

۵.۱۲ - علی مؤید

خواجه نجم‌الدین علی مؤید یکی از امیران سربداران بود.

۵.۱۲.۱ - مقابله با نفوذ شیخیان

خواجه نجم‌الدین علی مؤید از طرفداران طریقت شیخ حسن جوری بود و برای جلب حمایت مردم، درویش عزیز مجدی را به رهبری دینی و معنوی جنبش برگزید. خواجه علی پس از تثبیت قدرتش، درویش عزیز را مانع پیشرفت خود دید. از طرفی، درویش عزیز اصرار داشت تا انتقام شیخ حسن را از آل کرت بگیرد. از این‌رو، خواجه علی مؤید سپاهی به همراه درویش عزیز روانه جنگ با معزالدین حسین کرت کرد و تصمیم گرفت درویش را از بین ببرد. او نامه‌ای به سران سپاه خود نوشت تا درویش را تنها بگذارند و بازگردند.
[۲۰۶] Denis Hermann, "Aspectos de la penetración del shiismo en Irán durante los periodos Ilkhâni y Timuri: el exito político de los movemientos Sarbadâr, Marashi Musha'shayân", Estudios de Asia y Africa, vol ۱۲۵ (۲۰۰۴)، i، p۶۸۶-۶۸۵.

درویش عزیز با جمعی از یارانش به سوی عراق حرکت کرد و خواجه علی مؤید سپاهی را به تعقیبش فرستاد که در این درگیری، درویش عزیز به همراه هفتاد تن دیگر کشته شدند. او سپس به آزار درویشان ادامه داد و حتی مزار شیخ خلیفه و شیخ حسن را تخریب کرد.
[۲۰۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۲۰۸] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۴.
[۲۰۹] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۶.
[۲۱۰] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۴، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
در نتیجه، کسانی مانند درویش رکن‌الدین، از مریدان شیخ حسن جوری، در سال ۷۷۸ به مخالفت با خواجه علی مؤید برخاستند. خواجه علی بر آنان پیروز شد و درویش رکن‌الدین به اصفهان گریخت. بعد از مدتی، درویش با حمایت شاه شجاع (حاکم کرمان) و پیر علی (حاکم هرات) به سبزوار حمله کرد و آن‌جا را گرفت و به نام خود خطبه خواند. خواجه علی مؤید، درویش رکن‌الدین و مریدانش را شکست داد و بار دیگر، در ۸ رجب ۷۸۱، سبزوار را فتح کرد
[۲۱۱] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۶.
و برای همیشه به نفوذ سیاسی شیخیان در ساختار حکومتی سربداران خاتمه داد.

۵.۱۲.۲ - پایان حکومت سربداران

پس از چندی (که علی مؤید شیخیان را شکست داد)، امیر ولی به سبزوار حمله کرد و آن‌جا را محاصره نمود. خواجه علی از تیمور گورکان یاری خواست.
[۲۱۲] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۲۱۳] یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۰۳-۵۰۴، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
تیمور امیرولی را شکست داد و وارد سبزوار شد و علی مؤید از وی استقبال کرد و پیروی خود را از او اعلام نمود. مردم سبزوار رفتار خواجه علی را خیانت دانستند و حاضر نبودند سلطه تیموریان را بپذیرند، از این‌رو، مبارزه خود را با شعار احیای حکومت سربداران آغاز کردند و در ۷۸۵، شیخ داوود سبزواری رهبری قیام را بر عهده گرفت، اما سپاه تیمور بار دیگر به سبزوار یورش بردند و پس از کشتار بسیار بر آن‌جا تسلط یافتند. خواجه علی مؤید در جنگ با اتابکان لر کوچک در نزدیک خرم آباد زخمی شد و اندکی بعد، درگذشت.
[۲۱۴] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۲، ص۵۹۴۔ ۵۹۵، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۲۱۵] یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۶۰، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
[۲۱۶] شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۹۹، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
جسد وی به سبزوار منتقل شد و از ترس بی‌حرمتی از طرف شیخیان، پنهانی به خاک سپرده شد. با مرگ او، حکومت سربداران پایان یافت.
[۲۱۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.


۵.۱۲.۳ - برخی از اقدامات

از جمله اقدامات خواجه علی مؤید در طول حکومت دوازده ساله‌اش این بود که با فقیه بزرگ، شمس‌الدین محمد مکی معروف به شهید اول (متوفی ۷۸۶)، در جبل عامل مکاتبه کرد و او را برای مرجعیت دینی شیعیان دعوت کرد. مکی به عللی، دعوت خواجه را نپذیرفت و در جواب، در سال ۷۸۲ کتاب فقهی جامع و مختصری، به نام اللمعة الدمشقیه را برای شیعیان خراسان نوشت و آن‌را به سبزوار فرستاد.

۵.۱۲.۴ - تمجید از خواجه علی

مورخان دوره تیموری از دوره خواجه علی تصویری مطلوب ارائه کرده‌اند. قاضی نورالله شوشتری
[۲۱۹] شوشتری، نورالله بن شرف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۵، ص۲۹۶، چاپ ابراهیم عرب پور و دیگران، مشهد ۱۳۹۲-۱۳۹۳ ش.
او را در تقوا و پرهیزکاری ستوده است. مهم‌ترین منبع به نام تاریخ سربداران از نویسنده‌ای ناشناس که اکنون در دست نیست، در آغاز حکومت خواجه علی تدوین گردید و بازتابی از گرایش سیاسی خاص او به شمار می‌رود.
[۲۲۰] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۳۶- ۳۷.
[۲۲۱] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۹۷.

ابن یمین در آغاز حکومت وی، به سبب فضائل اخلاقی و دانش دوستی خواجه علی، در چند قصیده او را مدح گفت.
[۲۲۲] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۸۰-۸۱، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۲۲۳] ابن یمین، دیوان، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.


۵.۱۲.۵ - قلمرو

دولتشاه سمرقندی درباره قلمرو خواجه علی مؤید بسیار مبالغه کرده و اقتدار او را از ولایت تسا تا تون و قائن و از دامغان تا سرخس و مرز جام و ترشیز و کوهستان (قهستان) بر قرار دانسته است.
[۲۲۴] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۲۲۵] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۶۴.
ولایات اطراف که دولتشاه سمرقندی
[۲۲۶] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
آنها را برشمرده، در دوره خواجه علی مؤید در جوار قلمرو او نبودند. در شمال شرقی، هرگز نشانی از این نبوده است که خواجه علی سرزمین‌های قبیله مغولی جانی قربانی تا سرحد سرخس و تسا
[۲۲۷] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
را گرفته باشد
[۲۲۸] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۹۷.
در آغاز ۷۷۱، به گفته حافظ ابرو که در مقایسه با دولتشاه سمرقندی دقت بیشتری داشته است، خواجه علی مؤید در خراسان از بسطام تا فرهادجرد حکومت می‌کرد.
[۲۲۹] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۴۵۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.


۵.۱۲.۶ - اثرگذاری بر تیمور گورکانی

خواجه علی اثری نیکو بر تیمور گذاشت، هنگامی که از او راجع به اعتقادات شیعی‌اش سؤال شد، پاسخ داد، مردم بر دین ملوکشان‌اند، مذهب من همان مذهب امیر نیکوخصال و صاحبقران است.
[۲۳۰] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۲۱.
تیمور متانت خواجه علی را ستوده است
[۲۳۱] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷۔ ۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
به نوشته میرخواند،
[۲۳۲] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۲۱.
حاکم سربداران تا پایان عمر یکی از وفاداران تیمور گورکانی باقی ماند.
[۲۳۳] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۱۰۶.

تیمور در بازگشت در رادکان توقف کرد و در آنجا، به گفته نظام‌الدین شامی
[۲۳۴] شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۸۹، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
و شرف‌الدین علی یزدی،
[۲۳۵] یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۲۴- ۵۲۵، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
خواجه علی مؤید به عنوان حاکم سبزوار تأیید گردید. به نوشته میرخواند
[۲۳۶] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۳۰.
امیر تیمور که به داروغگی رسید، حکومت همچون گذشته در اختیار خواجه علی مؤید بود، اما داروغه موردنظر میرخواند داروغه هرات، امیرآقا، پسر تموگاتو چین، بوده
[۲۳۷] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۱۰۷.
و چون میرخواند با این نام آشنایی نداشته، آن را تغییر داده است.
[۲۳۸] آسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج۲، ص۴۳، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.

دولتشاه سمرقندی
[۲۳۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
خواجه علی مؤید را ستوده است. به نوشته وی،
[۲۴۰] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
امیر تیمور گورکانی به خواجه علی سلطنت خراسان را بخشید، اما او نپذیرفت و ترجیح داد بقیه عمر را در خدمت امیر بگذراند.
[۲۴۱] Ilia Pavlovich Petrushevskii, "Dvizhenie Serbedarov v Khorasanie", in Uchenve Zapiski, vol ۱۴,، i، p۱۵۷- ۱۵۸.
که در قراردادن نام شیخ داوود در جرگه تندروان مردد بوده، وی را هماورد و مرید شیخیان و دشمن خواجه علی مؤید تلقی کرده است، اما از قیام گسترده مردمی و نیز شرکت شیخ داوود در این نبرد خبری نیست.
[۲۴۲] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).Khorassan، p۱۰۸.



نظام سربداران بسیاری از گرایش‌های موجود در سده هشتم در جامعه خراسان را هدایت کرد. تاریخ سربداران تا حدودی خواست‌های جمعیت روستایی و رهبران آنان و همچنین، نقش فزاینده شیوخ صوفی در زندگی سیاسی آنان را نشان می‌دهد. بسیاری از این موضوعات در اشعار ابن یمین فریومدی (متوفی ۷۹۶) به چشم می‌خورد. او همچنین اقدامات انجام شده در دوره دو تن از امیران سربداری، یعنی تاج‌الدین علی و یحیی کرابی، از جمله احیای قنوات در طوس
[۲۴۳] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
را ستوده است،
[۲۴۴] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۳۰، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۲۴۵] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۸۵-۸۶، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
که تلاش‌های نه چندان موفقی بودند به منظور خنثی‌سازی آثار سوء قدرت مغولان در خراسان.
[۲۴۶] دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل "Sarbadārids".



گرایش‌های متفاوت امیران سربدار عملا حکومت را تضعیف کرد. علاوه بر آن، نبرد قدرت میان حکمرانان سربدار که هر بار به قتل یکی از آنان انجامید نیز، از توانمندی سربداران کاست تنی چند از حاکمان سربدار دچار سرنوشت خاندان‌های کوچک ایرانی یا ترک و مغول، که به ناچار زیر سلطه تیموریان باقی ماندند، نشدند. امیران سربداران مانند بسیاری از سرکردگان خراسان که تیمور گورکانی به آنان احترام می‌گذاشت، همانند جمشید قارن قاینی یا سید هادی قمی سرکرده قشون شدند. سپاه سبزوار در جنگ‌های مهم تیموری حضور داشت. در آغاز ۷۸۸ ملوک سبزواری، یکی از نزدیکان خواجه علی مؤید، در آذربایجان خدمت می‌کرد.
[۲۴۷] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ص ۲۳۹، بخش ۱، چاپ خانبابا بیانی، تهران ۱۳۱۷ ش.
[۲۴۸] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۷۱.

پس از کشته شدن خواجه علی، قلمرو سبزوار تقسیم شد. برادر زاده‌های وی، خواجه عمادالدین مسعود و خواجه جمال‌الدین، به ترتیب بر سبزوار و نیشابور دست یافتند. جوین به ملوک سبزواری رسید و لطف‌الله و حسن، پسران خواجه رشید، فریومد را در اختیار گرفتند.
[۲۴۹] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۳، ص۹۸۹، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۲۵۰] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۴۴۴.
تقسیم میراث خواجه علی مؤید ضرورت به معنای زوال قلمرو سربداران به شمار نمی‌رود.
[۲۵۱] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴)، p۱۱۲.

برای آخرین‌بار، به هنگام مرگ امیر تیمور در منابع از سربداران سخن گفته شده است. در پایان رمضان ۸۰۷، خواجه علی سبزواری، فرزند خواجه عمادالدین مسعود، خواستار احیای حکومت سربداران شد، زیرا خود را وارث آن می‌دانست. فرماندهان جغتایی نیروهایشان را در رادکان گرد آوردند و در ذیقعده ۸۰۷، به بیهق یورش بردند. در بهر آباد، گروهی سبزواری آنان را سرکوب کردند. چغتاییان به جاجرم رفتند که در آن‌جا گروهی از روستاییان به آنان حمله کردند. دهکده غارت شد و مردم پناه گرفته در آنجا، قتل عام شدند. چغتاییان در آغاز، قلعه مزینان در جنوب فرومد/ فریومد و پس از آن سبزوار را محاصره کردند.
[۲۵۲] جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، ج۱، ص۳۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ ش.
[۲۵۳] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۵۰۵-۵۰۷.
[۲۵۴] تاج السلمانی، تاریخ نامه: شمس الحسن، ج۱، ص۱۸۹، چاپ اکبر صبوری، تهران ۱۳۹۳ ش.
خواجه علی سبزواری را که به میرانشاه پناه برده بود، در ۲ صفر ۸۰۸ کشتند. با کشته شدن وی، میراث سربداران از بین رفت، اما تمام سپاه آنان بلافاصله منحل نشد. در ۸۱۱، به هنگام محاصره فراه، از جمعی از سربداران سخن گفته شده است.
[۲۵۵] عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۲، دفتر ۱، ص۲۹-۳۰، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
[۲۵۶] عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۲، دفتر ۱، ص۹۰-۸۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
از آن به بعد، در منابع از نیروهای سربداران سخنی نیست.
[۲۵۷] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴). p۱۱۶.

مصادره اموال سربداران به نفع دیوان ضربه‌ای به آنان وارد کرد. هرچند، امیر آق ملک بن ملک جمال‌الدین فیروزکوهی، خواهرزاده خواجه علی مؤید، به لطف شهرت شاعری‌اش و التفات سلطان باینر به وی، بعدها بعضی از املاک موروثی را پس گرفت.
[۲۵۸] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۴۲۶، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.



تشکیلات نظامی درباره شمار سپاهیان سبزوار، ارقامی ضعیف در دست داریم. در منابع در دوره خواجه وجیه‌الدین از سپاهی هزار نفری در شوشتر و سپاهی سه هزار نفری در بغداد یاد شده است
[۲۵۹] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴)T p۱۱۴
که عمده آنان پیاده نظام بودند. سپاه خراسان یا پیاده نظام خراسان که در سال‌های ۸۰۰ و ۸۰۱ در جنگ‌های هند شرکت کرد، مطمئنا دارای ستون‌هایی متشکل از سربداران بود.
[۲۶۰] یزدی، غیاث‌الدین علی، سعادت‌نامه یا روزنامه غزوات هندوستان در سال‌های ۸۰۰-۸۰ هجری، ج۱، ص۱۶۶-۱۶۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۹ ش.
[۲۶۱] شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۲۰۲، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
[۲۶۲] پرهیزکاری، روح الله، نقش دولت شیعی سربداران خراسان در گسترش تشیع و تمدن اسلامی، ج۱، ص۴۴-۴۵، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی ش ۱۳ (زمستان ۱۳۹۲).

سربداران در سپاه تیموری در ۸۰۳ و ۸۰۴ به شام هجوم بردند و در محاصره دمشق حضور داشتند.
[۲۶۳] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴)، p۱۱۵.



شهرت قیام سربداران سراسر ایران را فرا گرفت و در بسیاری از نقاط موجب قیام‌هایی گردید، که اصطلاح سربدار صفت عام آنان شد.
[۲۶۴] آژند، یعقوب، قیام شیعی سربداران، ج۱، ص۲۱۹-۲۴۳، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۶۵] روحانی، کاظم، تحلیلی بر نهضت‌های سیاسی، ج۱، ص۱۰۱-۱۴۰، دینی ایران، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۲۶۶] امین زاده، علی، جنبش‌های شیعی در تاریخ ایران: با نگاهی ویژه به سربداران، ج۱، ص۱۸۹-۲۰۲، سبزوار ۱۳۸۴ ش.

مهم‌ترین این قیام‌ها عبارت بودند از:

۹.۱ - قیام مردم سمرقند

قیام مردم سمرقند در ۷۶۶، به رهبری مولانازاده سمرقندی، مولانا ردک بخاری و ابوبکر ناف
[۲۶۷] شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۳۲، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
[۲۶۸] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۴۰۶.
مولانازاده سمرقندی که دانشمند و دلیر بود، مردم را برای دفاع در مقابل مغولان آماده کرد،
[۲۶۹] نطنزی، معین‌الدین، منتخب التواریخ معینی، ج۱، ص۲۲۸، چاپ ژان اوبن، تهران ۱۳۳۶ ش.
اما در نهایت شکست خورد. مولانازاده پس از شکست با شفاعت امیر تیمور از مرگ نجات یافت،
[۲۷۰] شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۳۲، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
اما از ادامه سرگذشت او اطلاعی در دست نیست.
[۲۷۱] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۴۰۷.
[۲۷۲] Vasily Vladimirovich Barthold, "Narodnoe dvizenie v Samarkande v ۱۳۶۵", in Akademik V V Bartold, Sochinenija, vol ۲, pt ۲, Moscow Nauk, ۱۹۶۴، ii، p۳۷۴.
[۲۷۳] غفوروف، باباجان، تاجیکان، ج۱، ص۷۴۳، دوشنبه ۱۳۷۷ ش.
حکومت آنان هفت ماه بیش‌تر طول نکشید.

۹.۲ - قیام پهلوان اسد

قیام پهلوان اسد بن طُغان شاه خراسانی در کرمان. او پیش از این در ۷۷۵، از طرف شاه شجاع، حاکم کرمان شده بود. قیام او پس از نه ماه و بیست روز به شکست انجامید و کشته شد.
[۲۷۴] کتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، ج۱، ص۹۹، چاپ عبدالحسین نوانی، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۲۷۵] کتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، ج۱، ص۱۰۲، چاپ عبدالحسین نوانی، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۲۷۶] کاتب یزدی، احمد بن حسین، تاریخ جدید یزد، ج۱، ص۳۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۷ ش.


۹.۳ - قیام مردم اصفهان

قیام مردم اصفهان در ۷۸۸. در این سال، تیمور اصفهان را گرفت و آن‌جا را به امیران خود سپرد
[۲۷۷] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۵۶-۱۵۷.
افراد تیمور که برای جمع‌آوری مالیات وارد شهر شده بودند، ظلم را از حد گذراندند. مردم اصفهان به رهبری علی کَچه پا
[۲۷۸] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۳، ص۹۹۱، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
(کوچه پا)، از آهنگران اصفهان، در مقابل آنان مقاومت کردند.
[۲۷۹] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۳، ص۹۹۱، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
[۲۸۰] ابن عربشاه، عجائب المقدور فی نوائب تیمور، ج۱، ص۶۸، چاپ احمد فایز حمصی، بیروت ۱۹۸۶/۱۴۰۷.
این نبرد به شکست علی کچه پا منجر شد و او در ذیقعده ۷۸۹ کشته شد.
[۲۸۱] خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۳، ص۹۹۱، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
برخی شمار کشته شدگان این نبرد را هفتاد هزار تن نوشته‌اند.
[۲۸۲] ابن عربشاه، عجائب المقدور فی نوائب تیمور، ج۱، ص۹۹-۱۰۰، چاپ احمد فایز حمصی، بیروت ۱۹۸۶/۱۴۰۷.
[۲۸۳] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۵۷.



سکه‌های خراسان از ۷۳۶ تا ۷۴۵ متعلق به اواخر دوره ایلخانیان است و متأخرترین سکه‌های شناخته شده سربداران در سال ۷۴۸ ضرب شده است.
[۲۸۴] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۶۸.
به نظر می‌رسد که سربداران بر ضد حکومت تغاتیمور قیام کردند، ولی تا چندین سال برای ضرب سکه در شهرهای قلمرو آنان از سکه‌هایی که در ضرابخانه‌های تغاتیمور و به نام او ضرب می‌شدند، تقلید می‌شد. در ۷۴۲، امیر وجیه‌الدین مسعود ارتش تغاتیمور را شکست داد و قلمرو او را تصرف کرد. در منابع به این مطلب اشاره نشده است که سربداران بعد از این پیروزی، در ۷۴۳، ایلخان سلیمان (حاکم صوری آذربایجان و دست نشانده شیخ حسن چوپانی) را به رسمیت شناختند. وجود سبزوار در فهرست ضرابخانه‌ها و سکه‌های ضرب شده آن رویدادهای پیشین را تأیید می‌کند.
[۲۸۵] A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۲۵۷- ۲۵۸.
[۲۸۶] Edward von Zambaur, Die Münzprägungen des Islams: zeitlich und örtlich Geordnet, vol. i, ed. Peter Jaeckel, Munich ۱۹۴۲.، p۱۳۸

بر روی سکه‌های سربداری که در ۷۴۸ در سبزوار و اسفراین ضرب شده است، نام هیچ ایلخانی نیست. این سکه‌ها نشان می‌دهند که در آن هنگام قدرت سربداران به حدی رسیده بوده است که از تغاتیمور مستقل شده بودند.
[۲۸۷] A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۷۱.
پس از آن‌که شمس‌الدین علی رسم برات نوشتن برای مستمری قشون را لغو کرد، برای پرداخت حقوق سربازان سکه ضرب نمود.
[۲۸۸] A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۷۱-۷۲.
در ۷۵۲، دوباره نام تغاتیمور بر سکه‌ها ضرب گردید و نوشته‌های روی همه این سکه‌ها نشان از مذهب تسنن دارند.
[۲۸۹] A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۲۵۷- ۲۵۸.

در این‌باره که فتح استرآباد به دست امیر ولی در ۷۵۷ بوده یا قبل از حکومت کوتاه حیدر قصاب در ۷۶۰، تردید است. اسمیت صحت تاریخ ۷۵۷ را با دو سکه ضرب استرآباد ثابت کرده است.
[۲۹۰] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۷۶- ۷۸.
نخستین سکه‌های شناخته شده شیعی سربداران به تاریخ ۷۵۹ احتمالا متعلق به دوره حسن دامغانی است.
[۲۹۱] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۷۶- ۷۸.
این سکه‌ها از نظر سبک و وزن شبیه سکه‌های استرآباد به تاریخ ۷۶۴ و ۷۶۵ و منسوب به امیرولی بودند. اکنون مشخص شده است که این سکه‌ها در همان ضرابخانه ضرب شده بودند.
[۲۹۲] A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۷۱.

همچنین، سکه‌هایی به تاریخ ۷۵۹ را اسمیت
[۲۹۳] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۷۷.
به درویش عزیز نسبت داده و معتقد است که در ضرابخانه ضرب نشده‌اند، در حالی‌که این سکه‌ها ضرابخانه داشته‌اند و محل آن در ساری بوده است. سکه‌هایی از این دست در ساری و آمل در سال‌های ۷۵۹ تا ۷۶۱ ضرب شده‌اند و ارتباطی با درویش عزیز ندارند.
[۲۹۴] A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۲۵۷.

خواجه علی مؤید، آخرین امیر سربداری، نیز در زمان حکومتش سکه ضرب کرد
[۲۹۵] آسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج۲، ص۹۲، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.
و نام دوازده امام را بر روی آن‌ها ثبت و حک کرد.
[۲۹۶] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۴.
[۲۹۷] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۴۶.



(۱) آژند، یعقوب، قیام شیعی سربداران، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲) آقا بزرگ تهرانی، الذریعه.
(۳) آهنچی، آذر، بررسی عوامل مؤثر در نخستین مرحله از جنبش سربداران خراسان تا تشکیل دولت، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش ۱۷۶ (زمستان ۱۳۸۴).
(۴) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، المسماة تحفة النظار فی غرائب الأمصار وعجائب الاسفار، چاپ عبدالهادی تازی، رباط ۱۹۹۷/۱۴۱۷.
(۵) ابن عربشاه، عجائب المقدور فی نوائب تیمور، چاپ احمد فایز حمصی، بیروت ۱۹۸۶/۱۴۰۷.
(۶) ابن یمین، دیوان، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۷) آسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.
(۸) امین زاده، علی، جنبش‌های شیعی در تاریخ ایران: با نگاهی ویژه به سربداران، سبزوار ۱۳۸۴ ش.
(۹) اولیاء الله، محمد بن حسن، تاریخ رویان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۱۰) بدلیسی، شرف‌الدین بن شمس‌الدین، شرفنامه: تاریخ مفصل کردستان، چاپ ولادیمیر ولیامینوف زرنوف، سن پترزبورگ ۱۲۷۶- ۱۳۷۸/ ۱۸۶۰-۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۳۷۷ ش.
(۱۱) پرهیزکاری، روح الله، نقش دولت شیعی سربداران خراسان در گسترش تشیع و تمدن اسلامی»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی ش ۱۳ (زمستان ۱۳۹۲).
(۱۲) تاج السلمانی، تاریخ نامه: شمس الحسن، چاپ اکبر صبوری، تهران ۱۳۹۳ ش.
(۱۳) جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۱۴) حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، تاریخ سلاطین کرت، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۹ ش.
(۱۵) حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، ذیل جامع التواریخ رشیدی، بخش ۱، چاپ خانبابا بیانی، تهران ۱۳۱۷ ش.
(۱۶) حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۱۷) حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر، تاریخ گزیده، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۹۴ ش.
(۱۸) هوشنگ خسروبیگی و محمود رضا اسفندیار، تشکیلات اداری سربداران»، پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران، سال ۱، ش ۲ بهار و تابستان ۱۳۹۲).
(۱۹) خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
(۲۰) خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین.
(۲۱) دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
(۲۲) راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخ راقم، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۲۳) رشید یاسمی، غلامرضا، احوال ابن یمین، تهران ۱۳۰۳.
(۲۴) روحانی، کاظم، تحلیلی بر نهضت‌های سیاسی، دینی ایران، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۲۵) یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
(۲۶) شوشتری، نورالله بن شرف‌الدین، مجالس المؤمنین، چاپ ابراهیم عرب پور و دیگران، مشهد ۱۳۹۲-۱۳۹۳ ش.
(۲۷) شهرستانی، محمدعلی، تفحصی در تاریخ سر به داران خراسان و مازندران، آبی جا ۱۳۷۵ ش.
(۲۸) شیعی سبزواری، حسن بن حسین، راحة الارواح: در شرح زندگانی، فضائل و معجزات ائمه اطهار، چاپ محمد سپهری، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۲۹) عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
(۳۰) غفاری قزوینی، احمد بن محمد، تاریخ جهان آرا، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۳۱) غفاری قزوینی، احمد بن محمد، تاریخ نگارستان، چاپ مرتضی مدرس گیلانی، تهران ۱۴۰۴.
(۳۲) غفوروف، باباجان، تاجیکان، دوشنبه ۱۳۷۷ ش.
(۳۳) یزدی، غیاث‌الدین علی، سعادت‌نامه یا روزنامه غزوات هندوستان در سال‌های ۸۰۰-۸۰ هجری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۳۴) فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، در محمد بن علی شبانکاره‌ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۳۵) قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
(۳۶) کاتب یزدی، احمد بن حسین، تاریخ جدید یزد، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۳۷) کتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، چاپ عبدالحسین نوانی، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۳۸) لاری، مصلح‌الدین محمد، مرآت الادوار و مرقات الأخبار، چاپ خلیل ساغروانیان، تهران ۱۳۹۳ ش.
(۳۹) میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
(۴۰) مختاری، رضا، الشهید الأول: حیاته و آثاره، قم ۱۳۸۴ ش.
(۴۱) مدیر شانه‌چی، کاظم، «حکومت شیعه سربداران»، در یادنامه ابوالفضل بیهقی، مشهد: دانشگاه مشهد دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۵۰ ش.
(۴۲) مرعشی، ظهیرالدین بن نصیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ برنهارد دورن، سنت پترزبورگ، ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴۳) نطنزی، معین‌الدین، منتخب التواریخ معینی، چاپ ژان اوبن، تهران ۱۳۳۶ ش.
(۴۴) میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا.
(۴۵) شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
(۴۶) نوائی، امیر علیشیر، تذکرة مجالس النفائس، (ترجمه فارسی)، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴۷) Şahin Ahmetoğlu, "Servedâri hareketi ve temel görüşleri", in E-makâlât mezhep araştım aları, vol۷, no ۱ (Bahar ۲۰۱۴).
(۴۸) Jean Aubin, "Besprechung zu John Masson Smith, The history of the Sarbadār daynasty", Journal of the economic and social history of the Orient, vol۱۴ (۱۹۷۱).
(۴۹) Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).
(۵۰) Jean Aubin, "Le Khanat de Cagatai et le Khorassan, ۱۳۳۴-۱۳۸۰", Turcica, Vol۸ (۱۹۷۶).
(۵۱) Vasily Vladimirovich Barthold, "Narodnoe dvizenie v Samarkande v ۱۳۶۵", in Akademik V V Bartold, Sochinenija, vol ۲, pt ۲, Moscow Nauk, ۱۹۶۴.
(۵۲) Ruy Gonzalez de Clavijo, Embassy to Tamerlane ۱۴۰۳-۱۴۰۶, tr Le Strang, London ۱۹۲۸.
(۵۳) Reinhart Pieter Anne Dozy, Supplément aux dictionnaires arabes, Leiden ۱۸۸۱, repr Beirut ۱۹۸۱.
(۵۴) EI, sv "Sarbadarids" (by C P Melville).
(۵۵) Denis Hermann, "Aspectos de la penetración del shiismo en Irán durante los periodos Ilkhâni y Timuri: el exito político de los movemientos Sarbadâr, Marashi Musha'shayân", Estudios de Asia y Africa, vol ۱۲۵ (۲۰۰۴).
(۵۶) Henry H Howorth, History of the Mongols: from the ۹th to the ۱۹th century, pt۳, London ۱۸۸۸, repr New York (nd).
(۵۷) A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶).
(۵۸) Ilia Pavlovich Petrushevskii, "Dvizhenie Serbedarov v Khorasanie", in Uchenve Zapiski, vol ۱۴,.
(۵۹) Moscow: Institutā Vostokovedenija Akademii Nauk SSSR, ۱۹۵۶.
(۶۰) Hans Robert Roemer, Persien auf dem Weg in die Neuzeit, Beirut ۲۰۰۳.
(۶۱) John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶-۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰.
(۶۲) Edward von Zambaur, Manuel de généalogie et de chronologie pour l'histoire de l'islam, Hannover ۱۹۲۷, repr Osnabrück ۱۹۷۶.
(۶۳) Edward von Zambaur, Die Münzprägungen des Islams: zeitlich und örtlich Geordnet, vol۱, ed Peter Jaeckel, Munich ۱۹۴۲.


۱. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۳. راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخ راقم، ج۱، ص۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۸۰ ش.
۴. Edward von Zambaur, Manuel de généalogie et de chronologie pour l'histoire de l'islam, Hannover ۱۹۲۷, repr. Osnabrück ۱۹۷۶.، p۲۵۶.
۵. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۶. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۶، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۷. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۱- ۶۰۲.
۸. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۹. Şahin Ahmetoğlu, "Servedâri hareketi ve temel görüşleri", in E-makâlât mezhep araştım aları, vol۷, no ۱ (Bahar ۲۰۱۴)، ii، p۷۶۹
۱۰. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۲، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۱۱. نطنزی، معین‌الدین، منتخب التواریخ معینی، ج۱، ص۱۵۸، چاپ ژان اوبن، تهران ۱۳۳۶ ش.
۱۲. نوائی، امیر علیشیر، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۲۳، (ترجمه فارسی)، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۳. ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ج۳، ص۴۶، المسماة تحفة النظار فی غرائب الأمصار وعجائب الاسفار، چاپ عبدالهادی تازی، رباط ۱۹۹۷/۱۴۱۷.    
۱۴. ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ج۳، ص۴۶، المسماة تحفة النظار فی غرائب الأمصار وعجائب الاسفار، چاپ عبدالهادی تازی، رباط ۱۹۹۷/۱۴۱۷.    
۱۵. بدلیسی، شرف‌الدین بن شمس‌الدین، شرفنامه: تاریخ مفصل کردستان، ج۲، ص۴۰-۴۱، چاپ ولادیمیر ولیامینوف زرنوف، سن پترزبورگ ۱۲۷۶- ۱۳۷۸/ ۱۸۶۰-۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۳۷۷ ش.
۱۶. Reinhart Pieter Anne Dozy، i، p۸۳۹، Reinhart Pieter Anne Dozy, Supplément aux dictionnaires arabes, Leiden ۱۸۸۱, repr Beirut ۱۹۸۱
۱۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۸. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۲.
۱۹. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۵۶.
۲۰. آسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج ۲، ص ۸، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.
۲۱. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۲، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۲۲. راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخ راقم، ج۱، ص۸، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۸۰ ش.
۲۳. مدیر شانه‌چی، کاظم، «حکومت شیعه سربداران»، ج۱، ص۶۳۶، در یادنامه ابوالفضل بیهقی، مشهد: دانشگاه مشهد دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۵۰ ش.
۲۴. آهنچی، آذر، بررسی عوامل مؤثر در نخستین مرحله از جنبش سربداران خراسان تا تشکیل دولت، ج۱، ص۱۳۱، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش ۱۷۶ (زمستان ۱۳۸۴).
۲۵. Ilia Pavlovich Petrushevskii, "Dvizhenie Serbedarov v Khorasanie", in Uchenve Zapiski, vol ۱۴,، i، p۹۱.
۲۶. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۰۸.
۲۷. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۳۳۲.
۲۸. Hans Robert Roemer, Persien auf dem Weg in die Neuzeit, Beirut ۲۰۰۳، i، p۳۴.
۲۹. Şahin Ahmetoğlu, "Servedâri hareketi ve temel görüşleri", in E،makâlât mezhep araştım aları, vol۷, no ۱ (Bahar ۲۰۱۴)، i، p۱۴۱.
۳۰. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۷، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۳۱. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۱.
۳۲. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۰، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۳۳. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۷، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۳۴. عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۱۴۶، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
۳۵. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۶.
۳۶. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۱۳۴۷، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۳۸. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۳۹. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۴۰. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۷، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۴۱. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۸، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۴۲. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۷، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
۴۳. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۴۴. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۷-۲۷۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۴۵. لاری، مصلح‌الدین محمد، مرآت الادوار و مرقات الأخبار، ج۲، ص۷۶۹، چاپ خلیل ساغروانیان، تهران ۱۳۹۳ ش.
۴۶. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۱-۶۰۲.
۴۷. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۱۶-۹۱۷، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۴۸. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۴۹. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۵۰. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۷، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۱. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۲۰، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۵۲. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۵۳. لاری، مصلح‌الدین محمد، مرآت الادوار و مرقات الأخبار، ج۲، ص۷۶۹، چاپ خلیل ساغروانیان، تهران ۱۳۹۳ ش.
۵۴. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۵۵. راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخ راقم، ج۱، ص۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۸۰ ش.
۵۶. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۱، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۵۷. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۲۰، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۵۸. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۵۹. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۸.
۶۰. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۸۳، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۶۱. حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر، تاریخ گزیده، ج۲، ص۵۶۰، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۹۴ ش.
۶۲. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۶۳. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۰۹.
۶۴. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۲۰۱.
۶۵. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۶۶. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۳.
۶۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۶۸. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۱۹، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۶۹. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۳.
۷۰. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۷۱. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۰۹، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۷۲. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۱۹-۱۲۰، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۷۳. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۴.
۷۴. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۵۷۰، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۷۵. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۴۴، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۷۶. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۴، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۷۷. عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۲۱۵، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
۷۸. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۴.
۷۹. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۸۰. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۸۱. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۸۲. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۵۳، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۸۳. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۸، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
۸۴. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۸۵. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۳۴، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۸۶. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۸، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
۸۷. غفاری قزوینی، احمد بن محمد، تاریخ نگارستان، ج۱، ص۲۹۹، چاپ مرتضی مدرس گیلانی، تهران ۱۴۰۴.
۸۸. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۸۹. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، تاریخ سلاطین کرت، ج۱، ص۱۷۸-۱۷۹، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۹ ش.
۹۰. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۹۱. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۳، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۹۲. تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
۹۳. لاری، مصلح‌الدین محمد، مرآت الادوار و مرقات الأخبار، ج۲، ص۷۶۹، چاپ خلیل ساغروانیان، تهران ۱۳۹۳ ش.
۹۴. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۳، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۹۵. عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفترا، ص۱۷۷، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
۹۶. مرعشی، ظهیرالدین بن نصیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ج۱، ص۱۰۴، چاپ برنهارد دورن، سنت پترزبورگ، ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
۹۷. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۴.
۹۸. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۰، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۹۹. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۱۰۰. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۴۳، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۰۱. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۴.
۱۰۲. اولیاء الله، محمد بن حسن، تاریخ رویان، ج۱، ص۱۸۲، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۸ ش.
۱۰۳. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۰۴. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۲.
۱۰۵. Henry H Howorth, History of the Mongols: from the ۹th to the ۱۹th century, pt۳, London ۱۸۸۸, repr New York (nd)، iii، p۷۳۲.
۱۰۶. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۰۲-۶۰۳.
۱۰۷. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۴.
۱۰۸. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۸، در محمد بن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۰۹. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۵.
۱۱۰. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۰، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۱۱. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۱۲. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶.
۱۱۳. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶-۶۱۵.
۱۱۴. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۲-۳۶۳.
۱۱۵. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۱۶. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶.
۱۱۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۱۸. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶.
۱۱۹. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۳۸، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۲۰. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۰، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۲۱. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۴۰، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۲۲. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۲، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۲۳. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۶-۶۱۷.
۱۲۴. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۲۵. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۸.
۱۲۶. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۲، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۲۷. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۷.
۱۲۸. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۱۲۹. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۲-۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۳۰. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۳۱. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۲۰۲.
۱۳۲. هوشنگ خسروبیگی و محمودرضا اسفندیار، تشکیلات اداری سربداران، ج۱، ص۶۵، پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران، سال ۱، ش ۲ بهار و تابستان ۱۳۹۲).
۱۳۳. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۲، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۳۴. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۳۵. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۵۷۱، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۳۶. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۹.
۱۳۷. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۳۸. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۳۹. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۱۹۔۲۰، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۴۰. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۲۶-۲۷، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۴۱. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۱۹.
۱۴۲. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۴۳. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۴۴. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۰-۶۱۹.
۱۴۵. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۴۶. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۸، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۴۷. رشید یاسمی، غلامرضا، احوال ابن یمین، ج۱، ص۷۵، تهران ۱۳۰۳.
۱۴۸. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۲۵۱-۲۵۲، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۴۹. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۳۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۵۰. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۵۱. Jean Aubin, "Le Khanat de Cagatai et le Khorassan, ۱۳۳۴-۱۳۸۰", Turcica, Vol۸ (۱۹۷۶)، p۳۹-۴۱.
۱۵۲. شهرستانی، محمدعلی، تفحصی در تاریخ سر به داران خراسان و مازندران، ج۱، ص۸۱، آبی جا ۱۳۷۵ ش.
۱۵۳. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۹، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۵۴. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۲۸۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۵۵. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۵۳، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۵۶. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۵۷. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۰.
۱۵۸. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۸۵-۸۶، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۱۵۹. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۷۹.
۱۶۰. شیعی سبزواری، حسن بن حسین، راحة الارواح: در شرح زندگانی، ج۱، ص۲۱-۲۲، فضائل و معجزات ائمه اطهار، چاپ محمد سپهری، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۶۱. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱۰، ص۵۵.    
۱۶۲. عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۳۰۵، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
۱۶۳. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۴.
۱۶۴. عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۳۰۵، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
۱۶۵. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۴.
۱۶۶. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۶۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۴، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۶۸. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۱.
۱۶۹. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۴، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۷۰. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج ۱، ص ۲۸۲.
۱۷۱. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۷۵۶، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۷۲. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۹، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۷۳. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۷۵۷، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۷۴. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۱.
۱۷۵. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۵.
۱۷۶. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۵۵، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۷۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۷۸. میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۵، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۱۷۹. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۴، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۸۰. فریومدی، غیاث‌الدین، ذیل مجمع الانساب، ج۱، ص۳۴۹، در محمدبن علی شبانکاره ای، مجمع الانساب، چاپ میرهاشم محدث، ج ۲، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۸۱. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۲۸۲، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۸۲. Henry H Howorth, History of the Mongols: from the ۹th to the ۱۹th century, pt۳, London ۱۸۸۸, repr New York (nd)، iii، p۷۳۵.
۱۸۳. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۴، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۸۴. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۸۵. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۲.
۱۸۶. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۳۰۶، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۸۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۸۸. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۲.
۱۸۹. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۳.
۱۹۰. عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۳۲۷، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
۱۹۱. غفاری قزوینی، احمد بن محمد، تاریخ جهان آرا، ج۱، ص۲۲۱، تهران ۱۳۴۳ ش.
۱۹۲. عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، دفتر ۱، ص۳۲۷-۳۲۸، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
۱۹۳. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۹۴. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۹۵. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۹۵۸، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۹۶. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۳.
۱۹۷. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۳.
۱۹۸. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۶، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۹۹. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۳، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۲۰۰. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۳.
۲۰۱. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۶، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۰۲. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۳۱۶، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۲۰۳. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۶، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۰۴. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۱۵۷، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۲۰۵. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۰۶. Denis Hermann, "Aspectos de la penetración del shiismo en Irán durante los periodos Ilkhâni y Timuri: el exito político de los movemientos Sarbadâr, Marashi Musha'shayân", Estudios de Asia y Africa, vol ۱۲۵ (۲۰۰۴)، i، p۶۸۶-۶۸۵.
۲۰۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۰۸. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۴.
۲۰۹. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۶.
۲۱۰. قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۴، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۲۱۱. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۶.
۲۱۲. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۱۳. یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۰۳-۵۰۴، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
۲۱۴. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۲، ص۵۹۴۔ ۵۹۵، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۲۱۵. یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۶۰، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
۲۱۶. شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۹۹، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
۲۱۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۱۸. مختاری، رضا، الشهید الأول:حیاته و آثاره، ج۱، ص۱۹۲-۱۹۹، قم ۱۳۸۴ ش.    
۲۱۹. شوشتری، نورالله بن شرف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۵، ص۲۹۶، چاپ ابراهیم عرب پور و دیگران، مشهد ۱۳۹۲-۱۳۹۳ ش.
۲۲۰. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۳۶- ۳۷.
۲۲۱. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۹۷.
۲۲۲. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۸۰-۸۱، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۲۲۳. ابن یمین، دیوان، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۲۲۴. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۲۵. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۶۴.
۲۲۶. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۲۷. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۲۸. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۹۷.
۲۲۹. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۴۵۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۲۳۰. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۲۱.
۲۳۱. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷۔ ۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۳۲. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۲۱.
۲۳۳. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۱۰۶.
۲۳۴. شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۸۹، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
۲۳۵. یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۲۴- ۵۲۵، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
۲۳۶. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۳۰.
۲۳۷. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۱۰۷.
۲۳۸. آسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج۲، ص۴۳، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.
۲۳۹. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۴۰. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۴۱. Ilia Pavlovich Petrushevskii, "Dvizhenie Serbedarov v Khorasanie", in Uchenve Zapiski, vol ۱۴,، i، p۱۵۷- ۱۵۸.
۲۴۲. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).Khorassan، p۱۰۸.
۲۴۳. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۴۴. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۳۰، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۲۴۵. ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۸۵-۸۶، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۲۴۶. دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل "Sarbadārids".
۲۴۷. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، ذیل جامع التواریخ رشیدی، ص ۲۳۹، بخش ۱، چاپ خانبابا بیانی، تهران ۱۳۱۷ ش.
۲۴۸. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۷۱.
۲۴۹. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۳، ص۹۸۹، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۲۵۰. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۴۴۴.
۲۵۱. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴)، p۱۱۲.
۲۵۲. جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، ج۱، ص۳۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ ش.
۲۵۳. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۵۰۵-۵۰۷.
۲۵۴. تاج السلمانی، تاریخ نامه: شمس الحسن، ج۱، ص۱۸۹، چاپ اکبر صبوری، تهران ۱۳۹۳ ش.
۲۵۵. عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۲، دفتر ۱، ص۲۹-۳۰، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
۲۵۶. عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۲، دفتر ۱، ص۹۰-۸۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۲-۱۳۸۳ ش.
۲۵۷. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴). p۱۱۶.
۲۵۸. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۴۲۶، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۵۹. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴)T p۱۱۴
۲۶۰. یزدی، غیاث‌الدین علی، سعادت‌نامه یا روزنامه غزوات هندوستان در سال‌های ۸۰۰-۸۰ هجری، ج۱، ص۱۶۶-۱۶۷، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۹ ش.
۲۶۱. شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۲۰۲، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
۲۶۲. پرهیزکاری، روح الله، نقش دولت شیعی سربداران خراسان در گسترش تشیع و تمدن اسلامی، ج۱، ص۴۴-۴۵، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی ش ۱۳ (زمستان ۱۳۹۲).
۲۶۳. Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴)، p۱۱۵.
۲۶۴. آژند، یعقوب، قیام شیعی سربداران، ج۱، ص۲۱۹-۲۴۳، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۶۵. روحانی، کاظم، تحلیلی بر نهضت‌های سیاسی، ج۱، ص۱۰۱-۱۴۰، دینی ایران، تهران ۱۳۷۰ ش.
۲۶۶. امین زاده، علی، جنبش‌های شیعی در تاریخ ایران: با نگاهی ویژه به سربداران، ج۱، ص۱۸۹-۲۰۲، سبزوار ۱۳۸۴ ش.
۲۶۷. شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۳۲، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
۲۶۸. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۴۰۶.
۲۶۹. نطنزی، معین‌الدین، منتخب التواریخ معینی، ج۱، ص۲۲۸، چاپ ژان اوبن، تهران ۱۳۳۶ ش.
۲۷۰. شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۳۲، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
۲۷۱. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۴۰۷.
۲۷۲. Vasily Vladimirovich Barthold, "Narodnoe dvizenie v Samarkande v ۱۳۶۵", in Akademik V V Bartold, Sochinenija, vol ۲, pt ۲, Moscow Nauk, ۱۹۶۴، ii، p۳۷۴.
۲۷۳. غفوروف، باباجان، تاجیکان، ج۱، ص۷۴۳، دوشنبه ۱۳۷۷ ش.
۲۷۴. کتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، ج۱، ص۹۹، چاپ عبدالحسین نوانی، تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۷۵. کتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، ج۱، ص۱۰۲، چاپ عبدالحسین نوانی، تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۷۶. کاتب یزدی، احمد بن حسین، تاریخ جدید یزد، ج۱، ص۳۲، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۷ ش.
۲۷۷. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۵۶-۱۵۷.
۲۷۸. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۳، ص۹۹۱، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۲۷۹. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۳، ص۹۹۱، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۲۸۰. ابن عربشاه، عجائب المقدور فی نوائب تیمور، ج۱، ص۶۸، چاپ احمد فایز حمصی، بیروت ۱۹۸۶/۱۴۰۷.
۲۸۱. خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، ج۳، ص۹۹۱، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تهران ۱۳۸۶ ش.
۲۸۲. ابن عربشاه، عجائب المقدور فی نوائب تیمور، ج۱، ص۹۹-۱۰۰، چاپ احمد فایز حمصی، بیروت ۱۹۸۶/۱۴۰۷.
۲۸۳. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۵۷.
۲۸۴. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۶۸.
۲۸۵. A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۲۵۷- ۲۵۸.
۲۸۶. Edward von Zambaur, Die Münzprägungen des Islams: zeitlich und örtlich Geordnet, vol. i, ed. Peter Jaeckel, Munich ۱۹۴۲.، p۱۳۸
۲۸۷. A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۷۱.
۲۸۸. A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۷۱-۷۲.
۲۸۹. A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۲۵۷- ۲۵۸.
۲۹۰. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۷۶- ۷۸.
۲۹۱. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۷۶- ۷۸.
۲۹۲. A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۷۱.
۲۹۳. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۷۷.
۲۹۴. A H Morton, "The history of the Sarbadārs in the light of new numismatic evidence" Numismatic chronicle, vol۱۶ (۱۹۷۶)، i، p۲۵۷.
۲۹۵. آسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج۲، ص۹۲، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.
۲۹۶. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۴.
۲۹۷. John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۴۶.



رضا رضازاده لنگرودی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «سربداران»، تاریخ بازبینی ۱۴۰۱/۰۵/۲۳.    






جعبه ابزار