قیام تنگستانیها
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قیام مردم
تنگستان در دوره
احمدشاه قاجار در برابر اشغالگران انگلیسی از ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۹/ ۱۹۱۴ـ۱۹۲۱ بوده است. طی دو قرن سیزدهم و چهاردهم مردم تنگستان سه
قیام بزرگ در مقابل قوای
انگلستان داشته‌اند که بزرگترین آنها در
جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) بوده است .
جنوب
ایران را در آستانه
جنگ جهانی اول، خانهای متعدد اداره می‌کردند. به طور کلی گرایشهای سیاسی سران منطقه در مقطعی از حیات سیاسی آنان بر دو گونه بود: خانهای نواحی شمالی (شامل لیراوی، حیات داود، اَنگالی و شَبانکاره) هوادار انگلستان و خانهای نواحی جنوبی (شامل تنگستان، دشتی،
دشتستان و سواحل جنوبی دشتی و تنگستان) مخالف آن کشور بودند.
در منطقه تنگستان، زایر خضرخان اَهْرَمی در تنگستان و شیخ حسین خان چاه کوتاهی در آبادی چاه کوتاه و
رئیس علی دلواری در بندر
دلوار حاکم بودند .
به رغم اعلان بی طرفی ایران در
آغاز جنگ جهانی اول ،
جنگ به ایران نیز کشیده شد. استان
بوشهر به دلیل اهمیت راهبردی و تجاری و به عنوان پایگاه اصلی اداری و ارتباطی و تدارکاتی انگلستان در جبهه بین النهرین، جایگاهی ویژه یافت. از سوی دیگر انگلستان قصد داشت با اشغال نظامی بوشهر دولت را ناچار به همکاری با کشورهای عضو اتفاق مثلث کند. با این حال دولت ایران نه با انگلستان همراهی کرد نه به تقویت مواضع دفاعی خود در سواحل
خلیج فارس پرداخت؛ لذا وظیفه ایستادگی در برابر انگلستان عملاً بر عهده نیروهای محلی قرار گرفت
هم زمان با
آغاز جنگ، آلمانیهای مستقر در بوشهر فعالیتهای ضدانگلیسی خود را
آغاز کردند.
لیستمان / لیسترمان، کنسول
آلمان در بوشهر، با برخی از خانها و کدخدایان منطقه، از جمله رئیس علی دلواری، ارتباط نزدیک داشت.
فعالیت گسترده جاسوسان آلمانی در اغلب نقاط ایران، بویژه فعالیت
واسموس در نواحی جنوبی، موجب دغدغه انگلیس بود. در ۲۳
ربیع الثانی ۱۳۳۳/ ۹ مارس ۱۹۱۵، انگلیسیها چند تبعه آلمان، از جمله لیستمان، را در بوشهر بازداشت کردند و این عمل، نقض بی طرفی ایران تلقی شد. در همان زمان در بندر ریگ تفنگچیهای
حیدرخان حیات داودی ، خان متحد انگلیس، به یک کاروان آلمانی عازم
افغانستان ، حمله و شخصی آلمانی را اسیر کردند و تحویل مقامات انگلیسی دادند. واسموس که همراه این گروه بود به
بُرازجان فرار کرد
در ۲۰ و ۲۱ جمادی الا´خره ۱۳۳۳ موقّرالدوله
با حاج
علی تنگستانی (کدخدای رِیشهر) درگیر شد و موقّرالدوله از نماینده انگلیس کمک خواست. با هماهنگی قوای انگلیسی، به
ریشهر حمله شد. سرانجام، حاج علی تنگستانی بازداشت و به
هندوستان تبعید شد
. این حوادث
اعتراض گسترده مردم جنوب و خصوصاً تنگستانیها را بر انگیخت. در پی تلاش گسترده واسموس در تشویق خانهای منطقه به رویارویی با دولت انگلیس و فتوای
جهاد علمای برجسته بوشهر و برازجان و
فارس ــ همچون
سید عبداللّه مجتهد بلادی ، شیخ محمدحسین برازجانی ، آقاسیدمرتضی اهرمی،
سیدعبدالحسین لاری و شیخ جعفر محلاّتی ــ
قیام مردم تنگستان
آغاز شد.
خانهای ضد انگلیس شامل میرزا محمدخان برازجانی و زایرخضرخان اهرمی و شیخ حسین چاه کوتاهی و رئیس علی دلواری و
نورمحمد دالکی و جز آنها، برای مقابله با انگلیسیها بسیج شدند.
انگلیسیها به سبب ترس از احتمال هجوم آنان به حیدرخان حیات داودی و جلوگیری از زدوخوردهای احتمالی و گسترده شدن درگیری، نیروی نظامی خود را در بوشهر افزایش دادند.
تنگستانیها با شبیخونهای مدام، به قوای انگلیس و برخی از نمایندگیهای متفقین مقیم بوشهر، همچون روسیه و
فرانسه ، ضرباتی وارد کردند
در ۲۹
شعبان ۱۳۳۳، در یکی از شبیخونها به رهبری رئیس علی دلواری در بوشهر، چند سرباز هندی و سرگرد اولیفانت و سروان رنکینگ انگلیسی کشته شدند.
انگلیسیها به همین بهانه، در ۲۶
رمضان ۱۳۳۳/ ۸ اوت ۱۹۱۵ بندر بوشهر را تصرف کردند و در
اولین اقدام، چهارده تن از مخالفانشان و نیز موقّرالدوله را در بوشهر بازداشت و سپس به هندوستان
تبعید کردند
و روی تمبرهای پست ایران، عبارت «بوشهر در تصرف انگلیس» را چاپ نمودند.
دو روز بعد چند ناو و تعدادی پیاده نظام به دلوار، از اصلیترین کانونهای مقاومت و مقر رئیس علی، حمله کردند. به رغم بمباران شدید دلوار و نخلستان آن، انگلیسیها با مقاومت سرسختانه تنگستانیها روبرو شدند و با وجود برتری نظامی، با دادن ده‌ها کشته و زخمی مجبور به عقب نشینی به بندر بوشهر گردیدند
.
اشغال بوشهر و حمله به دلوار موجب گسترش حملات تنگستانیها شد.
در ۲۶
شوال ۱۳۳۳، در حمله ای شبانه، رئیس علی دلواری کشته شد. با مرگ او، که به قهرمان مبارزه با اشغالگران شهرت یافته بود،
تنگستانیها در مقام
انتقام بر آمدند ولی در نبردی سرنوشت ساز در منطقه کوه کُزی شکست خوردند و خالوحسین دشتی (بُرد خونی)، متحد رئیس علی، به اسارت انگلیسیها در آمد
.
پس از این نبرد از شدت حملات تنگستانیها کاسته شد و انگلیسیها نیز در اقدامی نمایشی اعلام کردند که به
اشغال بوشهر پایان خواهند داد؛ ازینرو، در ۷ ذیحجّه ۱۳۳۳ در ظاهر
اداره شهر را به میرزااحمدخان دریابیگی که قوام الملک، حاکم فارس، او را حاکم بوشهر کرده بود گذار کردند. لیکن مبارزه تنگستانیها با انگلیسیها و میرزااحمدخان ادامه یافت
.
در اوایل
محرّم ۱۳۳۴، قوای ژاندارمری فارس در
شیراز در اقدامی غافلگیرانه، چند تن از
اتباع و مقامات انگلیسی مقیم این شهر از جمله فردریک اوکانر، کنسول انگلیس در فارس، را دستگیر کردند و به اهرم تنگستان، مقرّ زایر خضرخان، فرستادند.
انگلیسیها برای آزادی اسرای خود تلاشهای سیاسی و نظامی ناموفقی کردند. سرانجام، میان آنان و شیخ حسین خان چاه کوتاهی و زایر خضرخان اهرمی قرارداد صلح بسته شد. بر اساس این قرارداد، در شوال ۱۳۳۴ اسرای ایرانی و انگلیسی با یکدیگر مبادله شدند و تنگستانیها رسماً پذیرفتند که بر ضد قوای انگلیسی مقیم بوشهر اقدامی نکنند. انگلیس نیز متعهد شد که اموال توقیفی شیخ حسین خان را به وی باز گرداند و کالاهای تجاری زایر خضرخان را که در بحرین توقیف شده بود، آزاد کند و راه مسیله ـ
برازجان را نیز بازگشایی نماید
.
چندی بعد انگلیسیها، به بهانه برخی حملات تنگستانیها، به آنان حمله کردند و در
جنگی در منطقه چُغادَک، آنان را شکست دادند.
شیخ حسین خان و زایر خضرخان متواری شدند و در مناطقی از دشتی و دشتستان موضع گرفتند. این دو، تا پایان
جنگ جهانی اول کم وبیش به مقاومت در برابر قوای انگلیس ادامه دادند و عملاً مانع عبور آنان از بوشهر به شیراز شدند.
پس از نبرد
چغادک خوانین مبارز بوشهر توان رویارویی قوی با نیروهای انگلیسی را از دست دادند و مبارزه خود را به
جنگهای پارتیزانی در مناطق مرتفع محدود کردند. شایعه پراکنی در میان مردم، بزرگ نمایی قدرت انگلیسیها و عدم حمایت از سوی دولت مرکزی و نیز لطمات شدید اقتصادی به گونه ای که توانایی تأمین مخارج سنگین لشکرکشی و تهیه آذوقه و فشنگ و غیره را نداشتند، مخالفت آنان را کم رنگتر کرد. افزون بر این، انگلیسیها با وعده
حکومت ، برخی افراد سرشناس منطقه را بر ضد آنان بر انگیخته بودند.
در سوم یا نهم محرّم ۱۳۳۷، قوای
بریتانیا چاه کوتاه را اشغال کردند و شیخ عبداللّه به جای برادرش، شیخ حسین، حاکم آن‌جا شد. اَهرَم و برازجان نیز در همان ماه اشغال شد و
زایر خضرخان نیز با تعدادی از نیروهای وفادار در کوههای اطراف اهرم مخفی شد و به درگیری با انگلیسیها ادامه داد. شیخ
حسین چاه کوتاهی نیز به
جنگ با نیروهای خارجی پرداخت
.
در شوال ۱۳۳۸ پلیس جنوب ایران با همکاری برخی عناصر محلی، تنگستانیها را قلع و قمع کرد و شیخ حسین خان چاه کوتاهی به همراه پسرش
شیخ خزعل از پا در آمد. زایرخضرخان نیز در ۱۳۴۱ به همراه فرزندش، سام خان، کشته شد.
بدینگونه بزرگترین قیام تنگستانیها به پایان رسید.
به زعم مورخان، قیام مردم تنگستان به دولت مستأصل ایران امکان داد تا در برابر خواستهای انگلیس پایداری کند. همچنین کمک مؤثری برای مبارزات ژاندارمری فارس و عشایر قشقایی بر ضد عوامل انگلیس و پلیس جنوب بود. در نهایت مقاومت ضداستعماری جنوب با اثرگذاشتن بر عملیات در جبهه بین النهرین، به این قیام ابعادی
جهانی بخشید.
(۱) بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری.
(۲) فردریک اوکانر، از مشروطه تا
جنگ جهانی اول: خاطرات فردریک اوکانر.
(۳) ایران و
جنگ جهانی اول: اسناد وزارت داخله، چاپ کاوه بیات، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
(۴) بریتانیا کنسولگری (بوشهر)،
جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ۱۳۳۳ق/ ۱۹۲۱ـ ۱۹۱۴ م.
(۵) عبداللّه بلادی، لوایح و سوانح: اسنادی در باره جنبش روحانیت جنوب ایران در
جنگ جهانی اول.
(۶) عبدالرسول خیراندیش، «اهمیت مقام ضداستعماری مردم تنگستان، دشتی و دشتستان در حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری.
(۷) ایرج ذوقی، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرتهای بزرگ ۱۹۲۵ـ۱۹۰۰.
(۸) محمدحسین رکن زاده آدمیت، دلیران تنگستانی.
(۹) عبدالمجید زنگوئی، «شیخ حسین خان چاهکوتاهی و قیام ضداستعماری جنوب ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری.
(۱۰) فلوریدا سفیری، پلیس جنوب ایران: اس پی آر.
(۱۱) احمد فرامرزی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در
جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس.
(۱۲) ابوالقاسم کحال زاده، دیده‌ها و شنیده ها: خاطرات میرزاابوالقاسم خان کحال زاده در باره مشکلات ایران در
جنگ بین المللی ۱۹۱۸ـ۱۹۱۴.
(۱۳) اولریش گرکه، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در
جنگ جهانی اول.
(۱۴) فردریک جیمز مابرلی، عملیات در ایران:
جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴.
(۱۵) هیبت اللّه مالکی، «عصر خوانین سه گانه (زائر خضرخان ـ غضنفرالسلطنه ـ شیخ حسین خان) در قیام ضداستعماری جنوب ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی.
(۱۶) داگربرت فون میکوش، واسموس.
(۱۷) محمدحسن نبوی، «نقش روحانیون در قیام ضداستعماری مردم جنوب ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری.
(۱۸) گوستاو نیستروم، شاخه نبات: خاطرات سرگرد نیلستروم افسر سوئدی ژاندارمری ایران از وقایع فارس و نهضت تنگستان (آوریل ـ سپتامبر ۱۹۱۵).
(۱۹) مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات.
(۲۰) قاسم یاحسینی، رئیس علی دلواری: تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب.
(۲۱) قاسم یاحسینی، نگاهی به زندگی و مبارزات خالوحسین بردخونی.
(۲۲) حمید اسدپور، «نگاهی گذرا بر پراکندگی قدرت و ماهیت نیروهای محلی منطقه بنادر و سواحل جنوب در زمان اشغال بوشهر و پیدایش نهضت تنگستان (۱۳۳۳ قمری)».
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «قیام تنگستانیها»، شماره ۳۹۶۲.
