قیاس مقاومت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قیاس مقاومت، به‌معنای
قیاس باطل کننده قیاس دیگر از طریق انتاج ضد یا نقیض مقدمه اقوای آن قیاس است.
همان طور که برای اثبات مطلوب، قیاس تشکیل می‌شود، برای ابطال قیاس هم راه‌هایی وجود دارد. از جمله شیوه‌هایی که در
صناعت جدل برای ابطال قیاس طرف مقابل در
مناظره متداول می‌باشد دو طریق است:
طریق مقاومت (قیاس مقاومت یا قیاس معاوضه): قیاس مقاومت یا معاوضه قیاسی است که برای ابطال قیاسی دیگر تالیف شده باشد؛ به این گونه که به وسیله قیاس دوم نتیجه‌ای بدست آید که این نتیجه با قوی‌ترین مقدمه قیاس پیشین، مناقض یا
مضاد باشد. مثلا هر گاه گفته شود: "بعضی از مردم درس خوانده‌اند، و هر کس درس خوانده باشد دانا است"، برای ابطال مقدمه دوم که از مقدمه اول قوی تر است، قیاس ذیل تالیف می‌شود: "بعضی از درس خواندگان بی استعدادند، و هیچ بی استعدادی دانا نیست". مقدمه کلی از مقدمه جزئی، و مقدمه موجبه از مقدمه سالبه اقوی است، و مقدمه کبرا از مقدمه صغرا (در جایی که هر دو از حیث ایجاب و سلب، و کلیت و جزئیت یکسان باشند) اقوی است.
طریق معارضه (
قیاس معارضه): معارضه، قیاسی است که برای انتاج نقیض یا ضد نتیجه قیاسی دیگر تالیف شده باشد.
پس فرق این دو شیوه این است که طرف مناظره، در قیاس "معاوضه" یکی از مقدمات را به طریقی که گفتیم، ردّ و نتیجه را باطل می‌کند و در قیاس "معارضه" به مقدمات نظر ندارد بلکه نتیجه قیاس طرف مقابل را به وسیله قیاسی دیگر که نتیجه آن، نقیض یا ضد نتیجه قیاس اول است، ردّ و ابطال می‌کند.
محقق طوسی در "
اساس الاقتباس" می‌گوید: "هر گاه قیاس منتج حکمی باشد و خواهند که منع آن قیاس کنند به ایراد قیاسی دیگر که منتج مقابل مقدمه باشد از قیاس اول که اساس آن قیاس بر آن مقدمه باشد، مانند
کبرا در
شکل اول یا مقدمه کلی در اقترانی، که یک مقدمه از او جزوی باشد تا با بطلان آن مقدمه، منع قیاس اول کرده باشند، قیاس دوم را "قیاس مقاومت" خوانند، و آن مقدمه را که قیاس مقاومت، موجَّه به انتاج مقابلش باشد "مقدمه کلی". و مقاومت یا بر وجه عناد بود یا بر وجه مناقضت. و بر وجه عناد چنان بود که قیاس مقاومت، انتاج ضد "مقدمه کلی" کند و بر وجه مناقضت چنان بود که انتاج نقیضش کند پس در مقاومتِ عنادی، ضد "مقدمه کلی" بر وجهی که موضوعش عام تر بود بگیرند، و مقدمه‌ای که موضوعش موضوع مقدمه کلی بود و محمولش آن چه موضوع بود در این ضد، با آن تالیف کنند، و لا محالة آن تالیف بر هیات شکل اول باشد، و انتاج ضد "مقدمه کلی" کند… و اما مقاومت بر وجه مناقضت چنان بود که جزوی را که در تحت موضوع مقدمه کلی باشد و آن حکم از او مسلوب بُوَد بگیرند و یک بار به وجود آن موضوع، او را و یک بار به سلب محمولش از او حکم کنند، تا قیاس بر هیات
شکل سوم منتج نقیض"مقدمه کلی" حاصل آید. مثالش گوئیم: سواد و بیاض متضادانند، و علم به هر دو یک علم نیست، پس بهری متضاد چنان آید که علم به هر دو یک علم نباشد، پس قیاس مقاومت بر هیات یکی از این دو
شکل باشد".
صاحب کتاب "
منطق مقارن" اسم قیاس مورد بحث را "قیاس معاوضه" دانسته، و قیاس مقاومت را قیاسی می‌داند که برای تایید دلیل اول در برابر قیاس خصم، به عنوان استقامت بر یک مطلب، اقامه می‌شود.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
•
علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة.
• قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس مقاومت»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۳.
