قیاس امتحانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قیاس امتحانی، یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به‌معنای
قیاس مؤلَّف از مشبهات به غرض امتحان متعلم و اطلاع از میزان توانایی علمی وی است.
برای محاوره و مخاطبه قیاسی اقسامی برشمرده‌اند.
شیخ الرئیس در
منطق شفا اقسام رایج گفت‌و‌گوی قیاسی را در هشت قسم منحصر کرده است:
تعلیم،
مجارات،
مناظره،
معانده،
اختبار،
مجادله،
خطابه و
انشاد.
از این اقسام،
معانده (قیاس
عنادی) و اختبار (قیاس امتحانی) از جهت ماده قیاس با
مغالطه اشتراک دارند؛ یعنی در هر سه از مشبهات و وهمیات استفاده می‌شود.
اما فرق قیاس
عنادی و امتحانی با قیاس مغالطی در غایت و غرض کسی است که آن را استعمال می‌کند. شخص مغالِط، به قصد غلبه بر خصم، تعمد بر کذب دارد تا مخاطب را به غلط انداخته و باطل را حق جلوه دهد. اما در قیاس
عنادی و امتحانی، هدف صحیح و ممدوحی تعقیب می‌شود.
قیاس امتحانی، در جایی است که معلمی در مقام گفت‌و‌گو و مباحثه علمی با شاگردش از در مغالطه وارد می‌شود تا وی را بیازماید که آیا بعد از این همه درس و بحث، قوّت فکر در او پیدا شده تا مغالطه این
استدلال را کشف کند یا هنوز آن مهارت را کسب نکرده است.
ولی قیاس
عنادی مغالطه‌ای است در مقابل شخص دارای
عقیده باطل که بر باطلِ خود اصرار داشته و مدعی کمال و برتری است، به منظور آشکار نمودن نقص و ضعف او، و باز گرداندن وی از عقیده باطلی که دارد.
در بعضی از آثار منطقی، به دلیل مواد و قضایای مورد استفاده در قیاس امتحانی و
عنادی، این دو را نیز از اقسام مغالطه دانسته، و گفته‌اند: قیاس مغالطی به لحاظ غرض مغالط، یا صحیح و ممدوح است، و یا فاسد و مذموم. و قیاس مغالطی صحیح و ممدوح، به قیاس امتحانی و قیاس
عنادی تقسیم می‌شود.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
• شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات.
•
ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان، البصائر النصیریه. •
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس امتحانی»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۳.
