قوت القلوب فی معاملة المحبوب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«قوت القلوب فی معاملة المحبوب»، که نام کامل آن «قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید»، است، به
زبان عربی و از آثار شیخ ابو طالب، محمد بن علی مکی در
عرفان عملی است و به «قوت القلوب» شهرت دارد. این کتاب، مهم‌ترین اثری است که از ابو طالب بر جای مانده و از آغاز، همواره از شهرت و اعتباری خاص برخودار بوده است. از قول ابو الحسن شاذلی نقل کرده‌اند که: «کتاب قوت القلوب، تو را روشنایی می‌بخشد». تاریخ تالیف این کتاب، به درستی معلوم نیست، ولی چون در آن از ابو الحسن بن سالم با عبارت «رحمه الله» یاد می‌کند، می‌توان گفت: زمان نگارش آن، بعد از ۳۶۰ ق، بوده است.
کتاب، مشتمل بر چهل و هشت فصل است و در دو جلد تنظیم شده است. حدود ۳۲ فصل در جلد اول و بقیه در جلد دوم ذکر شده است.
شیوه مؤلف، در هر فصلی، بر نقل
آیات و
روایات و حکایات و اقوال بزرگان در خصوص موضوع آن فصل، استوار است.
«قوت القلوب» را می‌توان روشن‌ترین و کامل‌ترین بیان تصوف
زاهدانه سده‌های اولیه و از نخستین کوشش‌های جامع و منظم در تطبیق و سازگار کردن آداب و آراء صوفیه با موازین
شریعت به شمار آورد.
در این کتاب، از مایحتاج مرید تا رسیدن به
توحید سخن گفته می‌شود؛ مایحتاجی اعم از فقه اصغر که فروع دین و
تکالیف شرعی است و فقه اوسط که
علم اخلاق است و فقه اکبر که عقاید است و نیز از تطبیق تصوف با تشرع و
طریقت با شریعت بحث می‌شود.
عناوین سرفصل‌های کتاب به شرح زیر است:
۱. در بیان آیاتی که در آنها ذکر معامله است؛
۲. در بیان آیاتی که در آنها اوراد
شب و
روز ذکر شده است؛
۳. در بیان وظایف واجب و مستحب مرید در
روز و شب؛
۴. در بیان اذکار و آیاتی که بعد از
نماز صبح مستحب است قرائت شود؛
۵. در بیان گزیده‌ای از دعاهای بعد از نماز صبح؛
۶. در بیان وظایف مرید بعد از نماز صبح؛
۷. در بیان اوراد هفت گانه
روز؛
۸. در بیان اوراد پنج گانه شب؛
۹. در بیان وقت
فجر و حکم دو رکعت آن و
حکم وتر و وقت قضا و ادای آن و... ؛
۱۰. در بیان شناخت زوال و زیادی و کمی سایه با قدم‌ها و اختلاف آن در تابستان و زمستان؛
۱۱. در بیان فضیلت
نماز در
روزها و شب‌های هفته؛
۱۲. در بیان نماز وتر و فضیلت نماز در شب؛
۱۳. در بیان اوراد و اذکاری که مستحب است عبد در هنگام برخاستن از خواب برای تهجد و در وقت بیدار شدن هنگام بامداد بگوید؛
۱۴. در بیان تقسیم شب برای خوابیدن و شب زنده داری و ویژگی‌های شب زنده داران و سحرخیزان؛
۱۵. در بیان تسبیح و ذکر و نماز بنده در
روز و شب و فضیلت
نماز جماعت و بیان افضل اوقات اجابت و نماز تسبیح؛
۱۶. در بیان معامله عبد در
تلاوت قرآن و ویژگی تلاوت کنندگان واقعی قرآن؛
۱۷. در بیان برخی از آیات قرآن که مشتمل است بر
اجمال ،
ابهام ، اختصار، تکرار، تفصیل و ایصال و ستایش دانشمندان و نکوهش بی خبران و تفسیر آیات غریب و مشکل قرآن؛
۱۸. در بیان اوصاف ناپسند اهل غفلت؛
۱۹. در بیان قرائت قرآن با صدای آشکار و تفصیل احکام
قرائت به صدای آشکار و آهسته؛
۲۰. در بیان احیای شب‌هایی که امید است احیای آنها دارای فضیلت و استحباب باشد و دوام اوراد در
روزهایی که فضیلت دارند و آن
نوزده روز است؛
۲۱. در بیان جمعه و آداب و رسوم آن و آنچه که در
روز و شب
جمعه برای مرید استحباب دارد؛
۲۲. در بیان
روزه و اوصاف
روزه داران و
روزه‌های استحبابی و روش‌های
روزه داران در
روزه و
روزه خاص؛
۲۳. در بیان محاسبه نفس و مراعات وقت؛
۲۴. در بیان ماهیت ورد مرید و وصف حال عارف؛
۲۵. در بیان تعریف نفس و تصریف یافته‌های عارفان؛
۲۶. در بیان مشاهده ی اهل مراقبه؛
۲۷. در بیان اساس و بنیان سلوک مریدان؛
۲۸. در بیان مراقبه مقربان و مقامات موقنان؛
۲۹. در بیان اهل مقامات از مقربان و تشخیص اهل غفلت از مطرودان؛
۳۰. در بیان تفصیل خواطر اهل قلوب و صفت قلب و تمثیل آن به انوار و جواهر؛
۳۱. در بیان
علم و فضیلت آن و اوصاف علما و فضیلت علم معرفت بر سایر علوم و روشن شدن شیوه‌های علمای سلف صالح و فضیلت علم سکوت و روش پرهیزکاران در علم و فرق بین علم ظاهر و باطن و بین علمای دنیا و
آخرت و فضیلت اهل معرفت بر علمای ظاهر و بیان علمای دنیادار و وصف علم و شیوه تعلیم و نکوهش داستان‌ها و سخنانی که گذشتگان به وجود آوردند و بیان اقوال و افعالی که مردم در میان خودشان رواج دادند و بیان فضیلت ایمان و
یقین بر سایر علوم و... ؛
۳۲. در بیان شرح مقامات یقین و احوال موقنان که نه مقام است:
توبه ،
صبر ،
شکر ،
رجاء ، خوف،
زهد ،
توکل ، رضا و محبت؛
۳۳. در بیان ارکان پنج گانه
اسلام که عبارتند از: شهادتین، نماز،
زکات ،
روزه و
حج ؛
۳۴. در بیان تفصیل اسلام و ایمان و مبانی اسلام و ارکان ایمان؛
۳۵. در بیان اتصال ایمان به اسلام، در معنی و حکم و انفصال آن دو از هم در تفصیل و اسم؛
۳۶. در بیان فضایل
اهل سنت و طریقت و شیوه ی پیشوایان پیشین و بیان خصلت‌های شریعت و شرطی که
مسلمان ، بدان مسلمان می‌شود و بیان نیکویی اسلام و علائم محبت به خدا و بیان حق مسلمان بر مسلمان و بیان آداب جسد و مباحثی در مورد لحیه و بیان نوافل
رکوع ؛
۳۷. در بیان شرح گناهان کبیره‌ای که اعمال را نابود و عاملان را هلاک می‌کند و تفصیل آنها و منازل اهل کبایر و مسئله محاسبه ی کافران؛
۳۸. در بیان
اخلاص و شرح
نیت و برتری نیت بر عمل و امر به تحسین نیت در دگرگونی احوال و تحذیر از دخول آفت‌ها بر نیت در افعال؛
۳۹. در بیان مرتب نمودن غذاها با کم کردن آنها یا زیاد کردن فاصله آنها و بیان ریاضت مریدان در خوردن و فضیلت گرسنگی و شیوه ی پیشینیان در کم خوری؛
۴۰. در بیان خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و آداب و سنن و
مکروهات و
مستحبات خوردن و آشامیدن و بیان اخبار در فضیلت کم خوری و نکوهش شکم بارگی؛
۴۱. در بیان فضایل فقر و واجبات آن و ویژگی عوام و خواص فقراء و تفصیل رد و قبول بخشش و شیوه‌ی پیشینیان در آن و بیان اختلاف بخشندگان در آشکار و نهان کردن بخشش و فضیلت آشکار کردن نزد برخی و تفصیل آن؛
۴۲. در بیان
احکام مسافر و انگیزه‌های سفر؛
۴۳. در بیان احکام امام جماعت و اوصاف امام و ماموم؛
۴۴. در بیان برادری ایمانی و مصاحبت و محبت برادران دینی و احکام برادری دینی و اوصاف محبان؛
۴۵. در بیان پیمان زناشویی و ترک آن و اینکه کدام یک برتر است و گزیده‌ای از احکام زنان؛
۴۶. در بیان حمام رفتن؛
۴۷. در بیان اسباب کسب و کار و
واجبات و محرمات و مستحبات و مکروهات
تجارت و وجوب علم به آنها بر تاجران و بیان اخبار در معاملات و صنایع و شیوه ی پرهیزکاران پیشین؛
۴۸. در بیان تفصیل
حلال و
حرام و مشتبه و برتری حلال و نکوهش مشتبه.
«قوت القلوب»، در حیات فکری و روحی بسیاری از عرفای دوران‌های بعد، چون
ابو حامد محمد غزالی ،
شهاب الدین سهروردی ، ابو الحسن شاذلی و
صوفیه طریقه شاذلیه، تاثیر کلی داشته و معمولا برای سالکان، همچون کتاب راهنما و جامع احکام و لوازم و شرایط سلوک به شمار می‌رفته است.
ابو حامد غزالی، در تالیف «احیاء العلوم» از طرح و شیوه تصنیف این کتاب پیروی کرده است و در هر دو کتاب، بسیاری از
آیات و
احادیث و اخبار و نیز شماری از حکایات و روایاتی که در بیان مطالب به آنها استشهاد و استناد شده مشابه است.
ابو طالب در «قوت القلوب»، بسیاری از آراء مکتب سالمیه را با بسط و تفصیل تمام بازگفته و در این کار، جانب اعتدال را به نوعی مراعات کرده است که عرفای دوره‌های بعد در بیان مقاصد خود بدان نظر داشته و از آن بهره گرفته‌اند؛ چنان که
ابن عربی در بیان فرق میان مشیت و اراده حق و عدم تکرار تجلیات، در واقع نظر سالمیه را بازمی گوید.
«قوت القلوب» یکی از کتاب‌هایی بوده است که ملای رومی قبل از تصنیف مثنوی، با آن انس داشته است و این نبوده مگر به خاطر اینکه «قوت القلوب» در آن زمان، مشهور و معروف بوده است و دلیل این مدعا را دو بیت زیر می‌آورند:
نوح نه صد سال در راه سوی بود هر روزیش تذکیر نوی
لعل او گویا ز یاقوت القلوب نه رساله خوانده نه قوت القلوب
مراد، از رساله، «رساله قشیریه» تالیف ابو القاسم قشیری است و مقصود از «قوت القلوب»، همین کتاب مورد بحث.
باسل عیون السود در مقدمه «قوت القلوب» می‌نویسد: «کتاب قوت القلوب، از کتاب‌های سترگ و بزرگ در
دانش تصوف است و از منابع اصیل به شمار می‌آید. امام محمد غزالی در تالیف کتاب
احیاء علوم الدین ، به این کتاب اعتماد داشته است؛ چنان که استاد بروکلمان ذکر کرده است، بلکه خود غزالی در کتاب «المنقذ من الضلال»، می‌گوید: «پس شروع به تحصیل دانش صوفیه از کتاب هایشان نمودم، مثل قوت القلوب ابو طالب مکی رحمة‌الله‌علیه و آثار پراکنده از جنید و شبلی و
ابو یزید بسطامی و غیر از اینها از کلام مشایخ ایشان، تا به مقاصد علمی ایشان آگاهی یافتم و آنچه از طریقت ایشان امکان داشت با خواندن و شنیدن تحصیل شود، به دست آوردم».
کتاب قوت القلوب، از کتاب‌هایی است که شهرت چشم گیری پیدا کرد و مورد توجه و اهتمام دانشمندان قرار گرفت».
فهرست محتویات هر جلد، در پایان آن ذکر شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
