قضیه حملیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قضیه حملیه، یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به‌معنای
قضیه دالّ بر
ثبوت یا
سلب نسبتی بدون تقیّد به ثبوت یا
سلب نسبت دیگر است.
حمل یعنی چیزی را به چیزی به ایجاب یا
سلب اسناد دادن، و به عبارت دیگر؛ حکم به اتحاد دو چیزی است که نوعی مغایرت میان آنها وجود دارد و قضیه حملیه قضیه‌ای است که در آن به طور مطلق حکم به ایجاب یا
سلب نسبتی شده باشد، مثل: "هوا لطیف است". و اما اگر حکم به وجود یا عدم یک نسبت، مشروط به وجود یا عدم نسبت دیگر شده باشد، آن را "
قضیه شرطیه" گویند مثل: "اگر باران ببارد هوا تلطیف می‌شود".
از
تعریف حمل و تعریف قضیه حملیه فهمیده می‌شود که:
۱. حمل شیء برخودش صحیح نیست؛ زیرا حمل ایجاد اتحاد بین دو چیزی است که از هم جدا هستند به نحوی که درباره آنها بتوان گفت: این همان است، یا: این دارای آن است، مانند حمل "حیوان" بر "انسان" در قضیه: "انسان حیوان است"؛
۲. باید میان موضوع و محمول نوعی وحدت و هماهنگی باشد تا بتوان یکی را به دیگری حمل کرد و گرنه، مباین، قابل حمل بر
مباین نیست؛
۳. اطلاق حمل در مورد قضایای موجبه به حقیقت است و در قضایای
سالبه به مجاز.
از میان ایجاب و
سلب، ایجابْ اشرف از
سلب است، زیرا ایجاب، از
سنخ وجوب است و
سلب، از سنخ عدم و وجود بهتر و اشرف از عدم است. از میان کلیت و جزئیت، کلیت اشرف از جزئیت است زیرا کلیت، اضبط و انفع در علوم است.
بر این اساس، در تعیین رتبه و شرافت محصورات اربعه، قضیه موجبه
کلیه اشرف محصورات است زیرا از دو اشرف تشکیل شده است و قضیه
سالبه جزئیه اخسّ محصورات است چون از دو اخسّ ترکیب یافته است. اما از میان دو قضیه دیگر (
سالبه کلیه و موجبه جزئیه) که هر کدام از یک اشرف و یک اخسّ تشکیل شده، کلیت بر ایجاب رجحان دارد زیرا شرافت کلیت از جهات متعدد، و شرافت ایجاب از جهت واحد است، بنابراین،
سالبه کلیه اشرف از
موجبه جزئیه است.
قضیه حملیه از لحاظ
محمول بر دو قسم است:
محصله و
معدوله و از لحاظ نسبت حکمیه نیز بر دو قسم است:
موجبه و
سالبه و از لحاظ موضوع بر چهار قسم است:
شخصیه،
طبیعیه،
مهمله و
محصوره.
قضیه حملیه محصوره، قضیه‌ای است که در آن به حمل محمول بر افراد طبیعت موضوع حکم شده باشد و کمیت افراد هم بیان شده باشد. در منطق فقط قضایای محصوره معتبر است و سه قسم دیگر قضیه مورد توجه نیست.
قضیه حملیه محصوره به لحاظ
کمّ (کلیّت و جزئیت) بر دو قسم است:
۱.
قضیه حملیه کلیه: قضیه‌ای که حکم در آن برای همه افراد موضوع ثابت شده و یا از همه آنها
سلب می‌شود؛
۲.
قضیه حملیه جزئیه: قضیه‌ای که بعضی از افراد موضوع (نه همه آنها) مشمول حکم واقع شده باشند.
به لحاظ
کیف (
سلب و ایجاب) هم بر دو قسم است:
۱. قضیه حملیه موجبه: قضیه‌ای که در آن به ثبوت محمول برای موضوع حکم شده است؛
۲. قضیه حملیه موجبه: قضیه‌ای که در آن به
سلب محمول از موضوع حکم شده است.
به لحاظ هر دو (کمّ و کیف) بر چهار قسم است که به آنها "محصورات اربعه" گفته می‌شود:
۱. قضیه موجبه
کلیه: قضیه‌ای که حکم در آن برای همه افراد موضوع ثابت شده است، مانند: "هر انسانی حیوان است"؛
۲. قضیه
سالبه کلیه: قضیه‌ای که در آن به
سلب محمول از همه افراد موضوع حکم شده است، مانند: "هیچ انسانی سنگ نیست"؛
۳. قضیه موجبه جزئیه: قضیه‌ای که در آن به ثبوت محمول برای بعضی افراد موضوع حکم شده است، مانند: "بعضی حیوان‌ها انسان هستند"؛
۴. قضیه
سالبه جزئیه: قضیه‌ای که در آن به
سلب محمول از بعضی افراد موضوع حکم شده است، مانند: "بعضی حیوان‌ها انسان نیستند".
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق.
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
• صدر، محمدباقر، الاسس المنطقیة للاستقراء.
• ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
• تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
•
علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة.
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. •
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. •
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین. • ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معيار العلم في فن المنطق.
• قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قضیه حملیه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۱۶.
