قدیمی ترین مقاتل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قدیمی ترین مقاتل، یکی از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و مقتل نگاری است. مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در
واقعه کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. سابقه مقتل‌نگاری به اوایل قرن دوم هجری قمری می‌رسد. اولین و قدیمی‌ترین مقتل مکتوب در میان مقاتل قرن دوم، مقتل منسوب به
اصبغ بن نباته و مهمترین آنها به لحاظ توجه مورخان، مقتل
ابومخنف ازدی است.
بی تردید در میان رویدادهای قرون نخستین
اسلام،
واقعه عاشورا مهمترین و تاثیرگذارترین رخداد به شمار آمده، در میان دیگر حوادث تاریخی از ابعاد گوناگون، بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده است. عظمت و اهمیت ویژه این رخداد تاریخی موجب شد که از همان نخستین روزها، کسانی نقش گزارشگر را ایفا کرده، ماجرا را به تفصیل برای دیگران بازگویند. اینان همان شاهدان عینی حادثه بودند که به گونه‌ای در
کربلا حضور داشتند و از نزدیک رخدادها را دیده بودند. در یک سوی این گروه، بازماندگان
کاروان حسینی به منزله موثق‌ترین گزارشگران این حادثه حضور داشتند که اصلی‌ترین ایشان
امام سجاد (علیه‌السّلام) به شمار می‌آمد. در سوی دیگر نیز، برخی از افراد سپاه دشمن بودند. بر این دو، باید روایت‌های
امامان معصوم شیعه را نیز افزود که هرچه از
تاریخ حادثه دورتر می‌شدند، برای زنده نگه‌داشتن یاد این رخداد، رفته رفته گوشه‌هایی از ماجرا را باز می‌گفتند.
مجموعه این روایت‌ها و گزارش‌ها، با گذشت
زمان از شکل شفاهی خارج شد و صورت مکتوب یافت. آنگاه که هنوز تاریخ و دیگر علوم اسلامی، از حدیث متمایز نشده بود و مدونات حدیثی، مجموعه‌ای از
احادیث مربوط به رشته‌ها و گرایش‌های گوناگون را در برمی‌گرفت، روایت‌های مربوط به ماجرای کربلا را نیز می‌شد در لابه‌لای آثار حدیثی جست. اما رفته رفته، همراه با تمایز موضوعی اخبار و روایت‌ها، آثاری با عنوان «
مقتل الحسین» یا با عناوین مشابه، ولی شامل روایت‌هایی که به گونه‌ای در پی بیان مقدمه‌ها، اصل رویداد و پیامدهای آن بودند، پدید آمد.
مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ نگاشته
جابر بن یزید جعفی. جابر از اصحاب
امام باقر (علیه‌السّلام) و
امام صادق (علیه‌السّلام) بود که در
سال ۱۲۸ قمری وفات کرد.
طبری، گزارشی را به نقل از وی آورده است.
در حال حاضر این مقتل موجود نیست.
تسمیة من قتل مع الحسین (علیه‌السّلام) من ولده واخوته اهل بیته و شیعته: نگاشته
فضیل بن زبیر اسدی رستان کوفی (از اصحاب امام باقر (علیه‌السّلام) و امام صادق (علیه‌السّلام)).
مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ نگاشته
قاسم بن اصبغ بن نباته مجاشعی. مشهور است که کهن‌ترین مقتل مکتوب، منسوب به اصبغ بن نباته است؛ چنانکه
شیخ طوسی در میان آثار اصبغ بن نباته، کتاب مقتل الحسین بن علی را ذکر کرده است.
در حال حاضر این مقتل موجود نیست.
روایات منقول از
امام باقر (علیه‌السّلام) و
امام صادق (علیه‌السّلام) در مقتل حضرت سیدالشهدا، به جز روایات کوتاه درباره حادثه کربلا که از
امامان شیعه (علیه‌السّلام) در مجامع حدیثی نقل شده است، گاه به روایات بلندی برمی‌خوریم که در نوع خود می‌تواند یک مقتل قلمداد شود؛ از جمله می‌توان به یک حدیث طولانی اشاره کرد که
شیخ صدوق در امالی خود به صورت مسند از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده است. این حدیث، بخش‌های مختلف حادثه کربلا را از بدو شکل گیری آن در مدینه پس از
مرگ معاویه و تلاش والی مدینه برای اخذ
بیعت از امام حسین (علیه‌السّلام) برای
یزید، تا شهادت حضرت و سپس گوشه‌ای از جریان
اسارت اهل بیت (علیه‌السّلام) و مجلس
ابن زیاد شرح می‌دهد.
همچنین
روایت عمار دهنی از امام باقر (علیه‌السّلام) درباره سیر قیام امام حسین (علیه‌السّلام) از آغاز تا پایان و جریان اسارت اهل بیت (علیه‌السّلام) و در
شام و بازگشت آنان به
مدینه و نیز جریان قیام
مسلم در
کوفه نیز از این دست روایات به شمار می‌روند.
مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛ نگاشته عمار بن ابی معاویة بجلی دهنی، مشهور به
عمار دهنی (۱۳۳ق)
البته هیچ یک از مورخان و رجال‌شناسان متقدم، برای عمار دهنی، نگاشته‌ای به نام مقتل الحسین یا رساله‌ای درباره
واقعه عاشورا ثبت نکرده‌اند؛ اما چنان که اشاره شد، با توجه به آنکه طبری چند صفحه از
تاریخ خود را به خبری نسبتا طولانی از عمار دهنی درباره کل
واقعه عاشورا اختصاص داده، و همچنین برخی از اخبار وی دراین باره در بعضی از
منابع دیگر آمده است،
به نظر می‌رسد که وی نیز در این باره نگاشته مستقلی، هرچند مختصر همانند بسیاری از نگاشته‌های دیگر متقدمان، داشته و مطالب آن محدود به روایات یادشده نبوده است. برخی از محققان
معاصر نیز چنین مقتلی را به او نسبت داده‌اند.
مقتل الحسین (علیه‌السّلام)؛
ابومخنف لوط بن یحیی ازدی.
کتاب مقتل الحسین (علیه‌السّلام) ابومخنف به لحاظ ویژگی‌های ذیل، جایگاه ویژه‌ای یافته است:
۱. اهمیت موضوع؛ چرا که جریان
کربلا همواره در قیاس با دیگر حوادث،
موقعیت خاصی، به ویژه نزد شیعیان، داشته است.
۲. قرب زمانی مؤلف و تالیف به حادثه: ابومخنف، روایات این کتاب را گاه از شاهدان عینی و گاه با یک یا دو واسطه نقل کرده که نسبت به مقتل‌های تدوین شده در ادوار بعدی، امتیاز ویژه‌ای است.
۳. توجه مورخان بعدی _اعم از
شیعه و
سنی_ به این اثر، و نقل تمام یا بیشتر روایات آن؛ از جمله توسط شاگردش
هشام بن محمد کلبی (۲۰۴ یا ۲۰۶ق) و سپس
محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)،
ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)،
شیخ مفید (۴۱۳ق) و
سبط بن جوزی (۶۵۴ ق).
۴. جایگاه مؤلف، که به تعبیر نجاشی، شیخ اصحاب الاخبار بالکوفة بوده و در تالیف تک‌نگاری‌های تاریخی ید طولایی داشته است.
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۴۵.
