قاعدۀ تَبَعیَّةُ العَمَل لِلنیَّه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قاعدۀ تَبَعیةُ العَمَل لِلنیه از
قواعد فقهی به معنای این است که عمل در صحّت و بطلان،
طاعت و
معصیت و غیر آن تابع
نیّت است. این قاعده برگرفته از
روایات متعدد است.
برخی در مقام اهمیت این قاعده، آن‌را از پنج قاعده‌ای شمرده‌اند که برگرداندن و تعلیل همۀ
احکام به آنها ممکن است.
در روایات متعدد آمده است: عمل جز به نیّت نیست، اعمال بر حسب نیّات است، بهره هر کس آن چیزی است که نیّت کرده است. پس هر کس برای
رضای خدا و دستیابی به آنچه نزد او است،
جهاد کند،
پاداش او بر
خدا است، اما اگر برای
دنیا بجنگد، همان برای او خواهد بود.
نیّت عبارت است از قصد جدّی که شخص را به عمل تحریک کند و بر آن برانگیزاند، مانند میل به غذای حاضر برای انسان گرسنه که باعث حرکت کردن دستش به سمت غذا برای خوردن می‌شود.
مفاد قاعده آن است که عمل تابع نیّت است، بدین‌معنا که تحقق عنوان و هویت عمل به نیّت است، از این‌رو، اگر کسی قیام کند و به
رکوع و
سجده رود و بنشیند، بدون آنکه نیّت
نماز داشته باشد، عملش نماز به شمار نمی‌رود یا کسی که با همسرش با این قصد و گمان که اجنبیّه است
آمیزش کند، به تصریح برخی مرتکب
حرام شده است. در مقابل، اگر کسی با زن اجنبی با این قصد و گمان که همسرش می‌باشد، آمیزش کند، گناهی بر او نیست. گاهی یک عمل بر حسب نیّت، مصداق طاعت و معصیت قرار می‌گیرد، مانند زدن
یتیم به قصد ادب کردن او یا به قصد آزار رساندن به وی، چنان‌که
سفر به قصد معصیت موجب تمام و به قصد طاعت یا امری مباح موجب
قصر نماز است.
نیّت در
عبادت مقوّم آن است و بدون نیّت، عبادت محقق نمی‌شود. در نیّت عبادت،
تقرب به خدا شرط است، بدین‌معنا که عبادت را به قصد طاعت و امتثال امر خدا به جا آورد، چنان‌که در نیّت، مشخصات عبادت از جنس و فصل و خصوصیات آن باید مذکور و معلوم باشد تا از دیگر عبادات متمایز گردد،
مانند نماز بودن،
واجب یا
مستحب بودن، نماز ظهر یا عصر بودن و قصر یا تمام بودن. همچنین در صورت امکان باید در مشخصات نیّت
جزم و
یقین داشته باشد.
نیّت در غیر عبادات نیز آثاری دارد، مانند آنکه مسافر مسافتی را که نماز با آن قصر می‌گردد، قصد کند. با قصد مسافت و رسیدن به
حدّ ترخّص نمازش قصر می‌شود و اگر بعد از گذشتن از حد ترخص از قصد مسافت برگردد، باید نمازش را تمام بخواند. و مانند امین که اگر قصد
خیانت در
امانت کند، در صورتی که سبب امانت، شرعی باشد، مانند
لقطه، با نیّت خیانت، ضامن می‌گردد و نیز مانند حیازت کنندۀ مباحات، همچون کسی که از
جنگل هیزم جمع می‌کند، که بنابر قولی، با قصد
تملّک، مالک آنچه حیازت کرده می‌شود، همچنین مانند
عقود و
ایقاعات که قصد انشای عقد یا ایقاع در تحقق آن لازم است.
نیّت
گناه تا زمانی که به مرحلۀ ارتکاب نرسیده، معفو و بخشوده است، اما اگر نیّت گناه کند و مرتکب عملی شود به گمان و قصد اینکه گناه است، سپس معلوم شود گناه نبوده است، آیا این نیّت در ثبوت
عقاب و
کیفر مؤثر است یا نه؟ برخی مؤثر دانسته‌اند.
نیّت، فعلِ مکلف است و نیّت دیگری در فعل او تاثیر ندارد. از این‌رو، نیّت دیگری از نیّت فاعل کفایت نمی‌کند، مگر در موارد خاص، مانند نیّت
ولیّ از طرف
کودک غیر ممیّز و
دیوانه که به
حج برده شده‌اند.
بر اعتبار قاعدۀ یاد شده به
روایات اشاره شده در آغاز، استناد کرده‌اند.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، ج۶، ص۱۳۷.
