قاعدة لا ضرر عراقی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب قاعدة لا ضرر و لا ضرار تقریرات درس محقق کبیر آیت‌الله العظمی شیخ ضیاء الدین عراقی (متوفای ۱۳۶۱ قمری) است که به وسیلۀ شاگردشان سید مرتضی بن سید محمد جواد موسوی خلخالی تالیف شده است.
از این کتاب نامی در
الذریعة دیده نمی‌شود و فقط در مستدرکات اعیان الشیعة به عنوان یکی از کتابهای آقا ضیاء الدین عراقی ذکر شده است.
تاریخ نگارش کتاب حاضر دقیقا مشخص نیست، اما با توجه به حواشی مطرح شده در ضمن بعضی نظریات
علامۀ نائینی و اینکه آن نظریات را از کتاب منیة الطالب و قوائد الاصول مرحوم نائینی نقل می‌کند، کتاب قاعدۀ لا ضرر باید بعد از سال ۱۳۵۰ یا ۱۳۵۸ قمری انتشار یافته باشد، زیرا تاریخ چاپ منیة الطالب سال ۱۳۵۷ قمری و قوائد الاصول سال ۱۳۴۹ قمری است.
کتاب این چنین آغاز می‌شود: «الکلام فی قاعدة لا ضرر و لا ضرار و فیه جهات من البحث...».
جهت‌های مذکور در کتاب، ۵ جهت هستند بدین ترتیب:
جهت اول در معنی ضرر و ضرار؛
جهت دوم در مدرک قاعدۀ لا ضرر؛
جهت سوم، نحوۀ تطبیق قاعده با
روایات معصومین علیهم السلام، که شامل وجه تطبیق قاعده با قضیۀ سمره، تطبیق با حدیث شفعه، تطبیق با خبر منع فضل الماء و تطبیق با خبر
جدار است؛
جهت چهارم دفع توهم تایید اطلاق قاعده به دلیل تطبیقات
فقها بر موارد مختلف، که شامل تطبیق در عبادات ضرری، تطبیق در مسالۀ صحت عبادت حال جهل به ضرر، تطبیق در معاملات ضرری، تطبیق در مسالۀ
طلاق ، تطبیق در مسالۀ حفر چاه، تطبیق در مسالۀ غرس، تطبیق در امتثالی که لازمه اش ضرر مالی است و تطبیق در مسالۀ دابه می‌باشد.
از نکات مثبت کتاب احاطۀ آقا ضیاء به نظریات استادش مرحوم
آخوند خراسانی است که در بعضی موارد اشتباهات دیگران را تصحیح می‌کند. مثل عبارت «و لعله اشتبه من اوائل عبارة الکفایة و لم ینظر عبارته فی بیان المراد من الآثار فراجع».
از دیگر نکات با ارزش اینکه در بعضی پاورقی‌ها تغییر نظر آقا ضیاء بیان شده است مثل: «و حیث رجع الاستاذ دام ظله عن اطلاقه، قربنا الحل علی ما سیاتی منه دام ظله، فلا تغفل فی طی الحل» و «و الظاهر ان المعاصر- قده- سیرجع عن رایه هذا فی نهایة البحث».
از خصوصیات کتاب خلاصه بودن و مختصر بیان کردن مباحث است، بنابراین آقا ضیاء نظریات
شیخ طوسی ،
علامۀ حلی ، محقق، ابن ادریس و بزرگان معاصرش را مطرح نمی‌کند و فقط به صورت بسیار خلاصه مبانی نظریات را طرح و بررسی می‌کند و بیشتر نظریات شیخ اعظم مرتضی
انصاری ،
آخوند خراسانی ، شیخ الشریعة اصفهانی و مرحوم نائینی را بیان می‌کند. حواشی کتاب بسیار مفید بوده و از تنوع خاصی برخوردار است. این حواشی شامل ذکر منابع و مآخذ و بیان نظریات علمای قبل و تحلیل نظریات و حتی زندگینامۀ مختصر آخوند خراسانی و شیخ الشریعة می‌باشد.
منابع و مآخذی که در کتاب ذکر شده است عبارتند از: رسائل و کتاب قاعدة لا ضرر شیخ انصاری (متوفای ۱۲۸۱ قمری)، کتاب لا ضرر و لا ضرار شیخ الشریعة اصفهانی (متوفای ۱۳۳۹ قمری)،
کفایة الاصول و حاشیه بر فرائد آخوند خراسانی (متوفای ۱۳۲۹ قمری) و اشاره به نظریات صاحب جواهر.
از این کتاب فقط یک نسخۀ خطی در کتابخانۀ علامه سید محمد حسین حسینی جلالی در ۲۷ صفحه وجود دارد که هر صفحه حاوی ۲۱ سطر است. نکتۀ مهم اینکه آقا ضیاء الدین عراقی این کتاب را مطالعه کرده و پس از تغییراتی در عبارت‌های آن، در انتها با خط شریفشان اینگونه نوشته‌اند: «و لقد اجاد فیما افاد من ضبط ما استفاد شکر الله سعیه آمین». این عبارت به کتاب و نسخۀ آن اعتبار خاصی بخشیده است. این نسخه را مؤلف و مقرر کتاب، سید مرتضی خلخالی در سال ۱۳۸۹ به علامه سید محمد حسین جلالی سپرده است.
کتاب موجود، توسط دفتر تبلیغات اسلامی
حوزۀ علمیۀ قم ، در سال ۱۴۱۸ هجری قمری انتشار یافته است. تحقیق و تصحیح کتاب توسط سید قاسم حسینی جلالی در سال ۱۴۱۷ به پایان رسیده و برای هر قسمت عنوانی مشخص شده تا موضوعات کتاب مشخص شده و مطالعۀ آن آسان باشد. ایشان بعضی از عبارت‌های مشکل را شرح داده و بعضی از مباحث مورد نیاز را، که آقا ضیاء متعرض نشده است تبیین نموده‌اند.
احادیث و
روایات را استخراج نموده و مراجع کتب
حدیث را مشخص نموده است. همچنین مراجع و منابع اقوالی که محقق عراقی در کتاب آورده را بیان نموده است.
نسخۀ موجود در برنامه ناشر: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی نوبت چاپ: اول سال انتشار: ۱۴۱۸ هجری قمری قطع: وزیری تعداد جلد: یک جلد تعداد صفحات مقدمه: ۱۲۶ صفحه تعداد صفحات متن: ۹۰ صفحه تعداد صفحات فهرست: ۴۸ صفحه.
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
