قاعدة الضرر، الید، التجاوز و الصحة (اوثق الوسائل)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اوثق الوسائل تألیف، میرزا موسی بن جعفر بن احمد تبریزی (متوفای ۱۳۰۵ قمری) است. کتاب اوثق الوسائل یکی از بهترین شروح
فرائد الاصول (رسائل)
شیخ اعظم انصاری است و از نظر وسعت تتبع و تنوع مطالب کم نظیر می‌باشد.
سبک طرح مباحث در اوثق الوسائل به گونه‌ای نیست که نظیر کتاب
مطارح الانظار، مؤلف صرفا به شرح عبارتهای کتاب بسنده کند، بلکه اشکالات و مناقشاتی در نظریات شیخ اعظم به وسیلۀ مؤلف و یا استادش
سید حسین کوه کمری دیده می‌شود. بنابراین شرح کتاب همراه با نقد و مناقشه است.
مؤلف در بعضی مباحث حتی مناقشاتی را در نظریات استادش مطرح می‌کند، مثلا: «و لکن الانصاف ان دعوی کون المرتب علی ظن الضرر حکما واقعیا لا تخلو عن نظر، بل منع، و ان مال الیه سیدنا الاستاذ- دام ظله- فی مجلس الدرس»
از نکات مثبت کتاب اینکه مؤلف به واسطۀ استادش سید حسین بن محمد کوه کمری تبریزی معروف به سید حسین ترک (متوفای ۱۲۹۹ قمری) که شاگرد شیخ اعظم و صاحب فصول بوده، با نظریات واقعی شیخ اعظم آشنایی داشته و گاهی با عبارت: «و قد نقل بعض مشایخنا عن المصنف- قده- انه قال» مطلب را بیان می‌فرماید و با مراجعه به نسخه‌های مختلف رسائل نیز سعی در به دست آوردن نظریات اصلی شیخ اعظم داشته است مانند: «و فی بعض النسخ قد وقع الامر بالتامل بعد قوله...»
مؤلف در نهایت
تواضع و
فروتنی به شیخ اعظم بسیار احترام می‌گذاشته است. در خطبۀ کتاب می‌خوانیم «فیقول المذنب الجانی قلیل البضاعة کثیر الاضاعة موسی بن جعفر...» و راجع به شیخ اعظم می‌گوید: «شیخ المشایخ ممهد قواعد الدین و محرز ضوابط الشرع المبین و مهذب القوانین المحکمة و مبین الاشارات المبهمة و مصباح مناهج شرایع الاسلام و مشکوة مسالک غایة المرام، کاشف اللثام عن غایة المراد کاشف الغطاء عن نهایة الارشاد، کاشف الاسرار و الرموز عن مدارک الاحکام...»
(اگر توجه شود مؤلف به بسیاری از کتب اصولی و فقهی در این عبارتها اشاره کرده است.)
کتاب اوثق الوسائل یکی از بهترین منابع برای به دست آوردن مآخذ و منابع نظریات شیخ اعظم در رسائل است و در واقع، در بسیاری از موارد اوثق الوسائل یک دورۀ کتاب شناسی و شناسایی منابع و مآخذ اقوال مختلف می‌باشد.
حتی اگر قسمتی از عبارتی حذف شده باشد بیان می‌کند. مثلا در نقل کلام
محدث استرآبادی: «قوله من الامور الواضحة عند الاذهان المستقیمة... و قد وقع هنا سقط من قلم المصنف. قال فی کتاب الفوائد المدنیة قد وقع بعد العبارة المذکورة و لانهم عارفون بالقواعد المنطقیة.» یا اینکه اگر عبارت به صورت خلاصه ذکر شده باشد عین الفاظ را برای فهم بهتر مطالب ذکر می‌کند.
خصوصیت دیگر مؤلف در کتاب شناسی، احاطه به نظریات افراد و کتابهایی است که در رسائل مطرح شده است. ایشان گاهی از کتابهای مذکور، آدرس را به شکل دقیق بیان می‌کند مثل: «وجدتها فی اواخر باب الرهن فی مسالة اقرار الراهن بعتق العبد المرهون قبل الرهن» یا اینکه: «قد ظهر من بعض المعاصرین الخ هو صاحب الفصول و ما نقله عنه فی مبحث الاجتهاد و التقلید» و گاهی تناقض نظریات آن افراد را بیان می‌کند مثل: «و العجب من المحقق القمی، لانه مع قوله باعتبار الظنون من باب دلیل الانسداد ذهب الی القول بالاجزاء. و اعجب منه قوله به فی الاوامر العذریة»
مصنف گاهی نظریات آن افراد را از طریق مشایخش بیان می‌کند مثل: «قد نقل بعض مشایخنا عن الشیخ علی بن الشیخ جعفر صاحب کاشف الغطاء سماعا منه فی مجلس بحثه التمسک بعموم الامر الوفاء بالعقود فی المسالة» یا اینکه: «قوله فقد یقال الخ، القائل صاحب الریاض علی ما حکاه عن بعض مشایخنا»
ایشان گاهی ماخذ نظریات مطرح شده به وسیلۀ علما را مشخص می‌کند مثل: «قوله للشیخ بعض، هو المحقق القمی- قده- تبعا لسلطان العلماء فی حاشیة المعالم»، و یا: «هو المحکی عن بعض کتب العلامة و تبعهما صاحب الهدایة و الفصول» و یا: «اقول قد اختار الثانی صاحب الهدایة و الفصول سبقهما الشیخ
اسد الله التستری و هو لا یقدح فیما ذکره فی الفصول من انه لم یسبقه الی ما اختاره احد لانه مع اخیه الفاضل البارع صاحب الهدایة من تلامذة الشیخ المذکور و لا غرو فی نسبة التلمیذ مطالب شیخه الی نفسه کما جری دیدنهم علیه فی امثال هذا الزمان».
از طرف دیگر مؤلف به کتابها و حواشی شیخ اعظم نیز احاطۀ کامل داشته و گاهی رسالۀ مستقلی مثل رسالۀ
تسامح در
ادله سنن را در متن کتاب آورده است: «انا وعدناک فی بعض الحواشی السابقة نقل رسالة مفردة فی التسامح فی ادلة السنن للمصنف قدس
الله سره و طیب رمسه و هی...» ، که از صفحۀ ۲۹۹ تا صفحۀ ۳۰۷ ادامه پیدا می‌کند و در آخر اینطور می‌فرماید «الی هنا جف قلمه الشریف و بلغ کلامه اللطیف نور
الله مرقده الحنیف و انی شاهدت‌ام النسخ و لکنی نسخت هذه النسخة من نسخة مستنسخة من الاصل».
در جایی دیگر از کتاب می‌گوید: «قوله قد ادعی فخر الدین الخ قد اعترف المصنف فی بعض رسائله المفردة لهذه القاعدة بعدم عثوره فی الایضاح بهذه الدعوی من الفخر و لکنی وجدتها اواخر باب الرهن».
یا اینکه: «الظاهر ان المشهور هنا تقدیم جانب المالک و قد اورد المصنف فی رسالته المفردة فی هذه القاعدة شطرا من کلماتهم فلا باس بنقله».
و یا اینکه «کتب فی الحاشیة...» و «قال فی الحاشیة...» که ظاهرا باید حاشیۀ شیخ بر رسائل باشد.
مؤلف به دلیل اینکه استادش سید حسین کوه کمری از شاگردان
صاحب فصول بوده به نظریات صاحب فصول عنایت داشته و در بسیاری موارد بدون اینکه در متن کتاب نام یا اشاره‌ای از صاحب فصول برده شده باشد، به نظریۀ ایشان اشاره کرده و نظریۀ او را تحلیل می‌کند و اگر چه شیخ از او تعبیر به بعض المعاصرین می‌کند، مؤلف از او تعبیر به الفاضل المعاصر دارد که خود حکایت از فضیلت علمی او نزد مؤلف دارد.
از نکات مثبت دیگر اینکه مؤلف بدون اطلاع دقیق مطلبی را بیان نمی‌کند و در صورت شک، احتیاط می‌کند مثلا «و المسالة محتاجة الی مزید التامل و هذا ما یخطر بالبال فی العاجل لعل
الله تعالی یوفقنا لما هو ادق و اتقن فی الآجل». که نشان از
تقوا و
ورع او در بیان مطالب دارد.
از خصوصیات مهم دیگر کتاب تنوع در طرح مطالب است، زیرا مؤلف علاوه بر توضیح مطالب عمیق و تعیین دقیق مآخذ مورد استفاده، به نکات جزئی نیز توجه دارد. مثلا وزن کلمات یا حتی متعلق
جار و مجرور را بیان می‌کند و حتی مباحث رجالی را نیز تبیین نموده و مآخذ و صاحبان آنان را نیز معرفی می‌کند.
مطالب مستقلی جدای از شرح متن
فرائد الاصول (رسائل) در این کتاب مطرح شده است که به بعضی اشاره می‌شود:
۱- رسالۀ تسامح در ادلۀ سنن، از شیخ اعظم از صفحۀ ۲۹۹ تا ۳۰۷؛ صفحات ۳۹۴ تا ۳۹۶؛ صفحۀ ۴۲۲ تحقیق المقام یحتاج الی بسط الکلام، تا صفحۀ ۴۲۵؛ صفحۀ ۴۲۶ بقی الکلام فی جملة... ؛ صفحۀ ۵۲۵ اعلم انه قد بقی فی المقام... ؛ صفحۀ ۵۴۰ راجع به
قاعده ید؛ صفحۀ ۵۴۰ تا ۵۴۶؛ صفحۀ ۵۵۶ تا ۵۶۰ فروع قاعدۀ تجاوز؛ صفحۀ ۵۷۴ تا ۵۷۹ اصالة الصحة در اقوال؛ در بحث تعادل و تراجیح صفحۀ ۶۰۰؛ تنبیه در صفحۀ ۶۰۳؛ در توضیح حکم
تعارض از صفحۀ ۶۱۷ تا ۶۲۳؛ تعارض سایر ادلۀ ظنی با اجماعین منقولین از صفحۀ ۶۳۳ تا آخر کتاب.
از صفحۀ ۱۲۳ تا ۱۳۶ نیز مباحث وسیعی از نقل کلام اخباریها در مورد قطعیت صدور اخبار آورده شده که بسیار مهم و با ارزش است.
در رسائل
شیخ انصاری از بسیاری از دانشمندان اصولی و کتابهای آنها به رمز و
کنایه تعبیر شده که اوثق الوسائل آنها را بیان کرده است، از جمله:
۱- از شریف العلماء تعبیر به بعض مشایخنا شده، قوله من بعض مشایخنا هو الفاضل النراقی فی مناهجه
۲- قوله تبعا لبعض الاساطین الخ، السید السند صاحب مفتاح الکرامة
۳- قوله بعض من قارب عصرنا من الفحول، هو العلامة الطباطبائی فی قواعده
۴- قوله کما صرح به بعض المحققین الخ، هو المحقق الخوانساری
۵- قوله و قد یظهر من بعض المعاصرین الخ، هو صاحب الفصول
۶- قوله بعض المحققین، هو الشیخ
اسد الله التستری ۷- قوله بعض المعاصرین، هو صاحب المناهج
۸- قوله بعض مشایخنا هو شریف العلماء.
این کتاب در سال ۱۲۹۵ قمری به پایان رسیده و در سال ۱۳۱۳ قمری چاپ شده است.
کتاب حاضر از چهار قسمت تشکیل شده است:
قسمت اول: از بحث حجیت قطع تا انتهای مبحث خنثی و تا صفحۀ ۵۸ کتاب است و در شوال المکرم ۱۲۷۸ قمری به پایان رسیده است.
قسمت دوم: شامل بحث
حجیت ظن است که تا
سال ۱۲۹۱ تدوین و تالیف شده و نگارش آن در سال ۱۳۰۱ قمری بوده و تا صفحۀ ۲۴۹ کتاب است.
قسمت سوم:
اصل استصحاب را مورد بحث قرار داده و در سال ۱۲۹۲ تدوین شده و تا صفحۀ ۵۸۵ می‌باشد.
قسمت چهارم: بحث
تعادل و تراجیح است که تالیف آن در سال ۱۲۹۵ پایان یافته است.
در چاپ دوم، از ابتدا تا انتهای کتاب به وسیلۀ زین العابدین بن علی بن لطفعلی در سال ۱۳۴۳ تصحیح شده و به وسیلۀ محمد علی تبریزی غروی نگاشته شده است.
این کتاب در سال ۱۳۷۸ هجری قمری و سال ۱۴۱۱ هجری قمری مطابق با ۱۳۶۹ هجری شمسی تجدید چاپ شده است.
کتاب حاضر در سال ۱۴۱۱ هجری قمری در انتشارات الغدیر چاپ شده و ناشر آن انتشارات کتبی نجفی
قم است و به صورت رحلی می‌باشد.
تفاوت زمانی بین تالیف قسمت اول و قسمت دوم کتاب که در حدود ۱۳ سال است نشان از دقت و تلاش پیگیر مؤلف در تدوین این قسمت از کتاب دارد.
اوثق الوسائل از معدود کتابهایی است که به منابع تمام اقوال اشاره کرده، بنابراین از نظر ذکر منابع بسیار غنی است. در اینجا به مهمترین آنها اشاره می‌کنیم:
۱- الانصاف فی الامامة، تالیف ابن قبة، ابی جعفر محمد بن عبد الرحمن بن قبه رازی (متوفای ۳۱۹ قمری)
۲-
اصول الکافی، تالیف کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب (متوفای ۳۲۸ قمری)
۳- الامالی، الروضة و من لا یحضره الفقیه، تالیف
شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی (متوفای ۳۸۱ قمری)
۴- الذریعة الی اصول الشریعة، تالیف سید مرتضی علی بن حسین موسوی (متوفای ۴۳۶ قمری)
۵- التبیان، النهایة، عدة الاصول و تجرید العقائد، تالیف
شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن (متوفای ۴۶۰ قمری)
۶-
تفسیر مجمع البیان و
جوامع الجوامع، تالیف ابو علی، فضل بن حسن طبرسی (متوفای ۵۴۸ قمری)
۷- الاحتجاج علی اهل اللجاج، تالیف ابو منصور احمد بن علی طبرسی، (هم عصر با صاحب تفسیر مجمع البیان)
۸- الملل و النحل، تالیف ابو الفتح محمد بن عبد الکریم شهرستانی (متوفای ۵۴۸ قمری)
۹- السرائر و مختصر التبیان، تالیف فخر الدین محمد بن ادریس بن محمد عجلی حلی (متوفای ۵۹۸ قمری)
۱۰- معارج الاصول، المعتبر، المختصر النافع و شرائع الاسلام، تالیف محقق حلی، جعفر بن حسن (متوفای ۶۷۶ قمری)
۱۱- تهذیب الاصول، شرح الذریعة، مبادی ء الوصول و مختلف الشیعة، تالیف
علامه حلی، حسن بن یوسف (متوفای ۷۲۶ قمری)
۱۲- منیة اللبیب فی شرح التهذیب، تالیف سید عمید الدین عبد المطلب بن محمد اعرج حسینی (متوفای ۷۵۴ قمری)
۱۳-
ایضاح الفوائد، تالیف فخر المحققین، فرزند علامۀ حلی، محمد بن حسن (متوفای ۷۷۱ قمری)
۱۴- الدروس، ذکری الشیعة، القواعد و الفوائد، تالیف شهید اول، محمد بن جمال الدین مکی (متوفای ۷۸۶ قمری)
۱۵- جامع المقاصد، تالیف محقق ثانی، محقق کرکی، ابو الحسن علی بن حسین عبد العالی عاملی (متوفای ۹۴۰ قمری)
۱۶- تمهید القواعد، مسالک الافهام، شرح الدرایة و روضة، تالیف شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی (متوفای ۹۶۶ قمری)
۱۷- مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تعلیقه بر شرح مختصر عضدی، تالیف مقدس اردبیلی (متوفای ۹۹۳ قمری)
۱۸- معالم الدین و ملاذ المجتهدین، تالیف جمال الدین حسن بن زین الدین شهید ثانی (متوفای ۱۰۱۱ قمری)
۱۹- زبدة الاصول، تالیف شیخ بهائی، محمد بن الحسین (متوفای ۱۰۳۱ قمری)
۲۰- الفوائد المدنیة و الفوائد المکیة، تالیف محمد امین بن محمد شریف اخباری،
محدث استرآبادی (متوفای ۱۰۳۳ قمری)
۲۱- حاشیه بر معالم تالیف سلطان العلماء، سید علاء الدین حسین بن رفیع الدین حسینی آملی (متوفای ۱۰۶۴ قمری)
۲۲- غایة المامول فی شرح زبدة الاصول، تالیف فاضل جواد، جواد بن سعید کاظمی (متوفای ۱۰۶۵ قمری)
۲۳- حاشیه بر معالم و شرح زبدة، تالیف ملا محمد صالح مازندرانی، حسام الدین محمد صالح بن احمد (متوفای ۱۰۸۱ قمری)
۲۴- کفایة المقتصد و ذخیرة المعاد، تالیف محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن (متوفای ۱۰۹۰ قمری)
۲۵- حاشیه بر معالم، تالیف محقق شیروانی، محمد بن حسن شیروانی اصفهانی (متوفای ۱۰۹۹ قمری)
۲۶- الانوار النعمانیة، حاشیه بر زبدة البیان و شرح تهذیب، تالیف سید نعمت
الله بن عبدالله جزایری (متوفای ۱۱۱۲ قمری)
۲۷- حاشیه بر شرح مختصر الاصول، تالیف جمال الدین خوانساری (متوفای ۱۱۲۵ قمری)
۲۸- کشف اللثام، تالیف بهاء الدین محمد بن حسن اصفهانی، معروف به فاضل هندی (متوفای ۱۱۳۶ قمری)
۲۹- شرح وافیة الاصول، تالیف سید صدر الدین محمد بن محمد باقر رضوی، استاد
وحید بهبهانی (متوفای بین ۱۱۵۰ تا ۱۱۶۰ قمری)
۳۰- الحدائق الناضرة و الدرة النجفیة، تالیف یوسف بحرانی، محدث بحرانی (متوفای ۱۱۸۶ قمری)
۳۱- الرسالة الاستصحابیة و الفوائد الجدیدة، تالیف وحید بهبهانی، آقا محمد باقر بن محمد اکمل (متوفای ۱۰۲۶ قمری)
۳۲- حاشیه بر وافیة، تالیف آیة
الله بحر العلوم، سید محمد مهدی بن سید مرتضی بن سید محمد طباطبایی (متوفای ۱۲۱۲ قمری)
۳۳- کشف اللثام، تالیف
کاشف الغطاء، شیخ جعفر بن شیخ خضر نجفی (متوفای ۱۲۲۷ قمری)
۳۴- الوافی، شرح وافیۀ تونی و المحصول فی الاصول، تالیف سید محسن اعرجی بغدادی، محقق کاظمی (متوفای ۱۲۲۷ قمری)
۳۵- ریاض المسائل، تالیف سید علی بن محمد طباطبایی حائری (متوفای ۱۲۳۱ قمری)
۳۶- القوانین المحکمة فی الاصول، تالیف محقق قمی، میرزا ابو القاسم بن محمد حسن گیلانی (متوفای ۱۲۳۱ قمری)
۳۷- المناهج فی الاصول، کشف القناع فی حجیة الاجماع، تالیف شیخ
اسد الله بن اسماعیل تستری (متوفای ۱۲۳۷ قمری)
۳۸- مفاتیح الاصول و المصابیح فی شرح المفاتیح للکاشانی، تالیف سید محمد بن سید علی صاحب ریاض طباطبایی (متوفای ۱۲۴۲ قمری)
۳۹-
مناهج الاحکام، عوائد الایام و المستند، تالیف احمد بن مهدی بن ابوذر نراقی کاشانی (متوفای ۱۲۴۴ قمری)
۴۰-
هدایة المسترشدین فی شرح معالم الدین، تالیف شیخ محمد تقی بن عبد الرحیم، برادر
صاحب فصول (متوفای ۱۲۴۸ قمری)
۴۱-
الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، تالیف
شیخ محمد حسین بن عبد الرحیم اصفهانی (متوفای بین ۱۲۵۴ تا ۱۲۶۱ قمری)
اوثق الوسائل
نرم افزار مجموعه جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
