قاسم بن علی حریری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حریری، قاسم بن علی، کنیه‌اش ابومحمد،
ادیب ،
لغوی و صاحب مقامات بود.
وی در حدود ۴۴۶ در منطقه‌ای نزدیک
بصره به نام مَشان به دنیا آمد و در آن‌جا بزرگ شد.
او به
قبیله ربیعةالفَرَس (یا ربیعة بن نَزار) منسوب است
و ظاهرآ به سبب اشتغال یکی از اجدادش به بافت یا فروش پارچه حریر، به حریری ملقب شده است
و چون ساکن محله بنی‌حرام در بصره بود، عده‌ای او را حرامی می‌خواندند.
وی فردی برخوردار از
ثروت بود و نخلستانی با هجده هزار
نخل در منطقه مشان داشت.
حریری در دربار
خلیفه عباسی به کتابت مشغول بود. امیر کلام او را تحسین می‌کرد
وی همچنین صاحب خبر (برید) بصره بود که این منصب تا پایان
حکومت مقتفی‌لامراللّه در بین فرزندانش باقی ماند.
وی در ۵۱۶ در محله بنی‌حرام بصره درگذشت.
در برخی منابع، تاریخ
مرگ حریری سال‌های ۵۱۴ و ۵۱۵ ذکر شده است.
حریری ادیبی فاضل، خوش‌ذوق، خوش‌سخن، با ذکاوت، در عصر خود بی‌نظیر و در
طبقه علمای طراز اول بود.
سبکی
او را در طبقه پنجم، یعنی کسانی که بین
سال ۵۰۰ و ۶۰۰ در گذشته‌اند؛ و ابن‌قاضی شهبه
در طبقه سیزدهم علما، یعنی کسانی که در دو دهه اول
قرن ششم درگذشته‌اند، قرار داده است.
وی از محضر استادانی چون
ابوتمام محمد بن حسن بن موسی مُقری و ابوالقاسم فضل بن محمد بن علی بن فضل قَصَبانی (متوفی ۴۴۴) نحوی استفاده نمود.
با این‌که تمامی منابع بر استادی قصبانی و شاگردی حریری اتفاق‌نظر دارند، اما به لحاظ تاریخی این دو یکدیگر را ندیده‌اند. عده کثیری نیز از او استفاده کرده و روایت نقل نموده‌اند.
حریری علاوه بر مقامات، تألیفات دیگری نیز دارد، از جمله: دُرَّةالغَوّاص فی اَوهام
الخَواص ابن‌انباری
آن را با نام دُرَّة الغَوّاص فیما یلْحَنُ فیه
الخَواص و خوانساری با نام دُرَّة الغَوّاص فی اَغْلاط
الخَواص آورده است.
حریری نگارش این کتاب را در ۵۰۴ آغاز نمود.
وی
بررسی اغلاط مصطلح لغوی، تبیین واژه‌هایی که مردم را به اشتباه می‌افکند و نکات لغوی را که تا آن زمان مطرح نشده، از اهداف نگارش کتاب بیان کرده است. حریری در این کتاب، حدود ۲۲۳ اشتباه لغوی
خواص زمان خود را بررسی و اصلاح نموده است.
شروح و حواشی و تعلیقات بسیاری بر این کتاب نوشته شده و هم‌اکنون نیز مورد توجه پژوهشگران و علماست.
تکمله
ابومنصور جوالیقی به نام التکملة فیما یلْحَنُ فیه العامّة و شرح احمد خَفاجی (متوفی ۱۰۶۹) از مشهورترین تعلیقات و شروح این
کتاب است.
از نظر خفاجی، حریری در این کتاب، همچون دیگر تألیفاتش، تکلف به خرج داده است.
این کتاب بارها به نظم درآمده و خلاصه شده است.
حریری به پیشنهاد
ابن‌تلمیذ ، در ۵۰۴، قصیده‌ای تعلیمی در باب نحو به نام مُلْحَةالاِعراب سرود.
ابن‌شاکر کتبی
آن را با نام مسحةالاعراب و سبحة الآداب، و بغدادی
آن را با نام ملحة الاعراب و سخنة الآداب آورده است.
بر این کتاب نیز شروح بسیاری نوشته‌اند، از جمله خود وی
سیوطی (متوفی ۹۱۱) نیز شرحی در سه مجلد بر آن نوشته است.
مختصری از ملحةالاعراب نیز به نظم از
ابن‌وردی (متوفی ۸۴۶) موجود است
.
دیوان رسائل یا نامه‌ها، مجموعه دیگری از تألیفات حریری است
بخشی از این مجموعه را عمادالدین کاتب
و یاقوت حموی
آورده‌اند. در این مجموعه، دو رساله سینیه و شینیه، که به نظم و نثر نگارش شده، مورد توجه است.
رساله سینیه ، نامه‌ای است در سرزنش یکی از دوستانش و
رساله شینیه درباره یکی از دوستانش است که حریری ضمن
مدح وی از فراقش به شِکوه پرداخته است
مجموعه‌ای از اشعار حریری، مُزَین به صنایع لفظی، از جمله لزوم مالایلزم، جناس و عکس، موجود است
آنچه از
نظم و
نثر در مجموعه رسائل و دیوان حریری هست، به لحاظ بلاغت پایین‌تر از مقامات قرار دارد.
توشیح البیان تألیف دیگر حریری است.
زرکلی
کتاب صدور زمان الفتور و فتور زمان الصدور را در باب
تاریخ از تألیفات حریری ذکر کرده است. مجموعه تألیفات حریری و شروح آن، اعم از نسخ خطی و چاپی، در کتابخانه‌های مختلف موجود است.
(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) ابن‌انباری، نزهةالالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
(۳) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۴) ابن‌شاکر کتبی، عیون التواریخ، چاپ فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داود، بغداد ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷.
(۵) ابن‌قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۶) ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی التاریخ، قاهره ۱۳۵۱ـ ۱۳۵۸.
(۷) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی أخبار البشر، چاپ محمد زینهم محمد عزب و یحیی سیدحسین، قاهره ۱۹۹۸.
(۸) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵.
(۹) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین.
(۱۰) قاسم بن علی حریری، درّةالغوّاص فی اوهام
الخواص، چاپ هاینریش توربکه، لایپزیگ ۱۸۷۱، چاپ افست بغداد.
(۱۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۹.
(۱۲) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۷۶.
(۱۳) سمعانی، الانساب.
(۱۴) احمد بن مصطفی طاشکوپری‌زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیاده، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۵) محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدةالعصر، قسم شعراء العراق، جزء۴، چاپ محمد بهجة اثری، بغداد ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
(۱۶) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
(۱۷) عبدالقادر مغربی، «وصف مخطوط نظم درةالغوّاص»، مجلةالمجمع العلمی العربی، شعبان و رمضان ۱۳۴۳.
(۱۸) ادوارد وان‌دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
(۱۹) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «قاسم بن علی حریری»، شماره۶۰۵۵.
