فوائد الصفویه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فوائد الصفویه اثر
ابوالحسن بن ابراهیم قزوینی است که به
زبان فارسی متعلق به قرن ۱۲ هجری می‌باشد. نکته جالبی که این نوشته را ممتاز می‌کند، پرداختن به تاریخ و رویدادهای
خاندان صفوی، پس از سقوط
سلسله صفوی در سال ۱۱۳۵ ق/ ۱۷۲۲ م توسط
افاغنه است.
کتاب حاضر، شامل یک مقدمه و دو بخش است، این دو بخش تحت عنوان مقدمه اولی و دومی معرفی شده است. در بخش اول از احوال سلاطین صفویه سخن به میان آمده است و در بخش دوم که شامل سه مقاله است، مقاله اول در ذکر طبقه افاغنه غلزه، مقاله دوم، در ذکر
افشاریه، و مقاله سوم در ذکر طبقه افاغنه ابدالیه درانیه می‌باشد.
خاندان صفوی هم زمان با حکومت‌های بعدی در
ایران؛ یعنی
افاغنه،
افشار،
زند و
قاجار، برخی به طور رسمی بر بخشی از ایران، و بعضی به طور صوری
حکومت کردند:
شاه طهماسب دوم (در دوره افاغنه)، شاه عباس سوم (در عصر افشار)، شاه اسماعیل سوم (در عصر زند) و سرانجام ابوالفتح سلطان محمد میرزا با عنوان سلطان محمد ثانی (در اوایل قاجار) و تنی چند؛ مانند میرزا سید محمد (سلیمان میرزا) با لقب سلیمان دوم در
مشهد، و سید احمد در کرمان مدتی به حکومت نشستند.
ابوالحسن قزوینی، کتاب «فواید الصفویه» را به نام همین ابوالفتح سلطان محمد میرزا در هند به تحریر درآورد و در سال ۱۲۱۱ ه. ق تقدیم وی کرد.
مؤلف همواره در بازگو کردن مسایل تاریخی هر مقطع، کتاب شناخته شده و مرجعی از همان مقطع را انتخاب کرده است. به طور مثال در بازگویی وقایع دوران شاه عباس، خود را از کتاب منشا و شناخته شده «
عالم آرای عباسی»، تالیف اسکندر بیک ترکمان (منشی) بی نیاز ندیده و آن را به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار داده است، مؤلف از کتاب‌های معتبر دیگری نیز به همین ترتیب استفاده کرده است که در این جا به طور خلاصه از آن‌ها یاد می‌شود:
۱- «
احسن التواریخ»، تالیف حسن بیگ روملو.
۲- «
حبیب السیر»، تالیف غیاث الدین خواندمیر.
۳- «
لب التواریخ»، تالیف میر یحیی قزوینی.
۴- «
خلد برین»، تالیف محمد یوسف قزوینی واله (جلد هشتم).
۵- «
تاریخ فرشته»، تالیف محمد قاسم استرآبادی.
این اثر در زمانی به سلطان ابوالفتح محمد میرزا صفوی تقدیم شد که وی در
هندوستان اقامت داشت. به شهادت مؤلف، فقط ده نسخه خطی از این کتاب تقریر شده است. با توجه به این که در
قرن هیجدهم میلادی نفوذ و تسلط انگلیس در هندوستان در مراحل خاص خود بوده است، لذا جای تعجبی نیست که نسخه‌هایی از این اثر به افسران انگلیسی موجود در هندوستان و نیز به افراد سرشناس وقت
هدیه شود.
در مرحله بعدی، آن چه که اثری مانند «فواید الصفویه»، تالیف ابوالحسن قزوینی در سال ۱۲۱۱
هجری قمری را اهمیت می‌بخشد، «انتخاب موضوع و زمان آن» است. این اثر در واقع بیشتر به خاندان صفوی و دورانی می‌پردازد، که
سلسله صفویه در
ایران سقوط کرده است و افاغنه بر بخش‌هایی از ایران به عنوان حاکم اصلی ایران، حکم می‌راندند.
«
مشروعیت» خاندان صفوی را، مؤلف با عبارت «خاندان
امامت نشان و خلافت پناه» حتی تا آغاز قرن سیزدهم هجری قمری بازگو می‌کند. صرف نظر از زمینه مذهبی، این نکته بسیار قابل توجه است که با وجودی که مؤلف، کتاب خود را در سال ۱۲۱۱ هجری قمری؛ یعنی در آغاز حکومت
سلسله قاجار نوشته است و در واقع لزومی نداشته است که از خاندان صفوی به نیکی یاد کند؛ اما کماکان این
امر را یادآور می‌شود؛ در حالی که حکمرانان بعدی؛ مثلا مؤسس افشار را «نادر غادر» می‌نامد.
البته به دفعات و در صفحات مختلف تاکید می‌کند که مسائل و «وقایع ماضیه را بی تعصب» نوشته است، و نیز این نکته را یادآور می‌شود که مطالب مسموع را «بی زیاده و نقصان در این دوران درج می‌سازد».
گذشته از زندگی و سرگذشت شاهان بدون تخت صفوی که به طور صوری حکومت می‌کردند، برخی از این خاندان نیز عازم هندوستان شدند و در واقع به نوعی «خود تبعیدی» تن در دادند، و رهسپار کشور همسایه،
هند که از دیرباز روابط دوستانه‌ای با دربار صفوی داشت، شدند.
در سراسر کتاب از سرزمین
عثمانی، به نام سرزمین «
روم» یاد می‌شود که در آن ایام دلالت بر برقراری روابط سیاسی و نیز برخوردهای نظامی می‌کند.
در ارتباط با برقراری مناسبات، گاه حتی ازدواج‌های سیاسی نیز صورت می‌گرفت؛ مثلا دربار ایران و هند برای روابط نزدیک تر، مبادرت به چنین ازدواجی می‌کنند، و نیز پناهندگی همایون شاه به دربار صفوی نمونه دیگری از حسن روابط ایران و هند است.
نکته جالب دیگر ارتباط سیاسی مناطق ترکستان و آسیای مرکزی با ایران عصر صفوی است، که با عنوان «خان کلان ترکستان» از آن یاد می‌شود.
مطلب بعدی مسائل اجتماعی و فرهنگی است. مثلا رفتار شاه عباس با
شاعر آن عصر مولانا شاهی تکلوی شاعر است که شعری در «
منقبت شاه ولایت - سلام الله» سروده بود و به دستور شاه، هم وزن خود «زر» دریافت کرد.
یا این که شاه عباس به جاده سازی و ارتباط بین شهرها توجه بسیار داشت. از جمله این که دستور داد در مسیرهای غربی تا
پایتخت؛ یعنی
اصفهان، و از آن جا به شمال ایران و سواحل بحر خزر منزلگاه‌های بین راه در فاصله‌های هر بیست و چهار کیلومتر ساخته شود و وسایل رفاهی مسافران از ظروف و اشیاء و غیره در این مکان‌ها فراهم و همچنین فضای سبز در مسیر راه ایجاد گردد.
مورد جالب دیگر ممنوع کردن استعمال
تنباکو است که به دستور شاه صفی اول صورت گرفت. همچنین توجه شاهان صفوی؛ مانند شاه صفی اول به مسائل اقلیت‌های
مسیحی ایران، ارامنه است. شرحی از شرکت شاه صفی اول در مراسم عید مذهبی آنان آورده شده که نشان گر آن است که توجه خاص شاه عباس به مساله
مسیحیان، همچنان در زمان جانشینان وی نیز می‌توانست، ادامه داشته باشد.
فواید الصفویه اثری است که از اوایل قرن سیزدهم هجری قمری به جای مانده است؛ یعنی زمانی که بین دوران «بازگشت ادبی» و زبان کنونی ما است که مرحله حساسی را پشت سر می‌گذاشته است. در قرن دوازدهم و سیزدهم هجری قمری/ هیجدهم و نوزدهم میلادی و قبل از مشروطیت الفاظ زبان محاوره و عامه، کمتر مورد توجه بوده است و حتی نویسندگان به علت به کار بردن زبان و الفاظ عامه مورد ایراد قرار گرفته‌اند.
گذشته از موارد خاصی که به ویژگی‌های «سبک هندی» و به عبارتی «سبک اصفهانی» ارتباط دارد، برخی نکات ظریف زبان شناسی در این اثر دیده می‌شود که به گذشته‌های دورتر باز می‌گردد. از جمله به کار بردن برخی اصطلاحات؛ مانند «منزل بریدن»، به معنی «اسکان یافتن» را باید ذکر کرد که هم اکنون نیز در گویش‌های مرکزی ایران به همین صورت به کار می‌رود.
همچنین به کار بردن فعل «شدن»، به معنی «رفتن» است که هنوز مثلا در لهجه‌های خراسانی حفظ شده است و به زبان‌های ایرانی میانه باز می‌گردد.
همچنین به کار بردن لغات ترکی- جدا از اصطلاحات ترکی و مغولی
امور لشکری و کشوری متداول در عصر صفوی- است. مؤلف به راحتی کلماتی؛ مانند «قورق» (- قرق به معنی بازداشتن و منع) و نیز «طوی» به معنی عروسی و
جشن را به کار می‌برد.
البته همان گونه که شیوه این عصر بوده است، در این متن نیز ماضی نقلی، بدون کامل شدن و فعل کمکی به کار گرفته شده است. کلمه
لشکر به صورت «لشگر» آمده و نیز به جای «گزارش، گذارش» نوشته شده است. به کارگیری «واو»
عطف برای اتصال جملات- بدون به کار بردن فعل کامل- و نیز شروع جمله با کلمه «چون» - بدون معنی حقیقی آن- هم چنان در این متن دیده می‌شود.
مصحح به خود اجازه داده است که کلیه این موارد را مطابق با رسم الخط متداول کنونی تطبیق دهد، البته به نام قدیم اماکن؛ مانند شهر «لکهنو» که امروزه بیشتر به صورت «لکنهو» متداول است، برای حفظ امانت و بر اساس «فرهنگ آنندراج» به همان صورت باقی ماند.
در «فواید الصفویه» نیز القابی که گاه حاکی از موقعیت شهر است؛ مانند «
دار السلطنت
قزوین و اصفهان،
دار القرار قندهار و
دار الاماره کلکته» و یا «
دار المؤمنین» و یا «
دار الاسلام» آمده است.
در «فواید الصفویه»، همان گونه که از دوران صفوی معمول است، به دنبال هر اسمی صفتی می‌آید که اغلب بیش از تناسب معنوی، تناسب لفظی و با نوعی جناس لفظی مورد نظر بوده است؛ مانند «... کثیر الفتوح موفور السرور، فایض النور و غیره». گاه به کارگیری تعبیرات و استعارات زیاد که کم و بیش در عبارات دیده می‌شود، عبارات ناصحیحی را نیز؛ مانند «این ننگ به عار من نمی‌گنجد» به جای گذاشته است؛ اما از استعمال کلمات جمع در جمع که در متون عصر صفوی به چشم می‌خورد، مانند
امورات و اخبارات، در «فواید الصفویه» کمتر دیده می‌شود. در واقع ابوالحسن قزوینی در سراسر متن سعی وافر در ساده نویسی و درست نویسی کرده است، و جدای از
وزن و
قافیه در عبارات او، باید در نوشته وی بیشتر در جستجوی نکته‌های تاریخی و اجتماعی تا لطف شعری بود.
همچنین مصحح لازم دیده که برخی نکات تاریخی را به صورت توضیح در پاورقی این متن یادآور شود، و مطالب یاد شده توسط ابوالحسن قزوینی را با متون دیگر هم عصر نیز تطبیق دهد.
معانی لغات از «
فرهنگ معین» و «
برهان قاطع» و «
فرهنگ آنندراج» استخراج شده است.
ابوالحسن قزوینی، دو تاریخ برای سال تالیف کتاب «فواید الصفویه» ذکر می‌کند، یکی در سال ۱۲۰۷ هجری قمری، و دیگری ۱۲۱۱ هجری قمری. همچنین بر اساس نوع خط، انشاء و سبک نگارش روشن گردید که تکمله و ذیل‌هایی در سنوات بعدی به اصل کتاب اضافه شده که دقیقا در سال‌های ۱۲۱۲ ق تا ۱۲۱۸ ق به متن افزوده شده است.
فهرست مطالب کتاب در ابتدای آن و فهرست‌های کتاب‌ها، کتاب شناسی مصحح، نام کسان و جای‌ها در انتهای کتاب قید شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
