فهرستواره کتاب‌های فارسی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«فهرستواره کتاب‌های فارسی»، کتابی است به
زبان فارسی که به فهرست کتاب‌های فارسی منتشر شده، از آغاز پیدایش
زبان فارسی دری تا پایان چاپ سنگی می‌پردازد.
هدف از نگارش این فهرستواره، تالیف کتاب نامهای است از نگاشته‌های فارسی، بر حسب موضوع، و هر موضوع به ترتیب تاریخی، دربردارنده آگاهی‌های
کتاب شناسی و
نسخه شناسی.
ساختار کتاب، در مجلدات یکم تا دهم بدین شرح است:
مجلد اول؛ مشتمل بر پیش گفتار مرکز
دائرة المعارف بزرگ اسلامی که از این پس با عنوان «دبا» از آن یاد می‌شود، پیش گفتار مولف، اختصارات از منابع و پنج بخش، مجلد دوم؛ شامل دو بخش، مجلد سوم؛ مشتمل بر سه بخش، مجلد چهارم؛ مشتمل بر دو بخش، مجلد پنجم؛ مشتمل بر پیش گفتار «دبا»، پیش گفتار انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، پیش گفتار نگارنده و سه بخش، مجلد ششم؛ مشتمل بر پیش گفتار «دبا»، یادداشت نگارنده، اختصارات از منابع و دو بخش، مجلد هفتم؛ مشتمل بر فهرست مندرجات، پیش گفتار دبا، یادداشت نگارنده و یک بخش است. مجلد هشتم؛ در برگیرنده فهرست مندرجات، پیش گفتار دبا، بزرگداشت استاد احمد منزوی و نیز ادامه بخش هجدهم از مجلد قبلی است. مجلد نهم؛ مشتمل بر فهرست مندرجات، پیش گفتار دبا، یادداشت نگارنده، اختصارات از منابع و یک بخش از کتاب است.
مجلد دهم؛
فهرست نام نگارندگان و نیز نام کتاب‌ها را در برمی گیرند.
یکی از طرح‌هایی که مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی از ابتدای کار، در زمره برنامه‌های خود داشت، تدوین فهرستی تحقیقی دربرگیرنده کتاب‌های سراسر
جهان اسلام، از آغاز دعوت اسلامی تا پایان
قرن ۱۳ ق. بود. اجرای این طرح سالها پیش شروع شد و هزاران برگه نیز فراهم آمد تا این که در زمستان ۱۳۶۹ ش. استاد احمد منزوی طرح کتاب نامهای در برگیرنده همه آثار مکتوب فارسی، شامل کتاب‌ها، رساله‌ها و نامه‌ها- از کهن‌ترین آثار تا پایان چاپ سنگی- را به این مرکز ارائه کردند که بر حسب موضوع، و هر موضوعی به ترتیب الفبایی نام اثر تنظیم شود.
این کار را ایشان از ۱۳۶۱ ش. در
پاکستان در مرکز تحقیقات فارسی
ایران و پاکستان آغاز کرده بودند؛ ولی به علت رنجوری و تنگی محیط تحقیق، امکان ادامه کار را در پاکستان و
هند نداشتند، از این رو، چون می‌خواستند از امکانات مالی و فنی و علمی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی بهره گیرند، اجرای طرح خود را به این مرکز پیشنهاد کردند. این مرکز پس از بررسی‌های لازم، چون طرح ایشان را در راستای برنامه تدوین فهرست مورد نظر خود دید، آن را به عنوان بخشی از کل طرح پذیرفت.
برگه‌هایی که در اسلام آباد پاکستان فراهم شده بود، به
تهران منتقل گردید و در اختیار ایشان قرار گرفت تا به همراهی گروهی از پژوهش گران جوان این مرکز- که نام برخی از آنان در پیش گفتار استاد بر مجلد یکم و این مجلد فهرستواره آمده است- طرح خود را دنبال کنند.
فهرستواره، در واقع، یک سرشماری است از کتاب‌های فارسی، یا به تعبیری «فهرست فهرست‌ها» که گام نخست برای تدوین کتابنامه کتاب‌های فارسی است. این سرشماری از هر آنچه بتوان بر آن یک اثر مکتوب نام نهاد، صورت گرفته است: کتاب‌های مشخص و معنون، رساله‌های کوتاه، دیوان‌های مشخص و معنون، اجزای دیوان‌ها از درون مجموعه‌ها و جنگ‌ها؛ مانند «
ترجیع بند» و «
رباعی» و چند «
غزل» و یا «
رباعی» و گنجاندن این اجزای پراکنده از یک
دیوان و یا سروده‌های باقی مانده از یک سراینده را به زیر یک عنوان تا آسان تر در دسترس مراجعه کنندگان قرار گیرد.
برای این سرشماری، شماری از منابع کتابشناسی و فهرست‌ها تورق شده و آگاهی‌های لازم برای آن سرشماری از سطر به سطر بیرون کشیده شده و می‌شود. این آگاهی‌ها بر برگه‌هایی مناسب با ذکر منبع نوشته شده و می‌شود و برگه‌ها بر حسب الفبا در نام کتاب‌ها و قفسه‌ها جای گرفته و می‌گیرد. فهرستواره کتاب‌های فارسی حاصل ادغام این برگه هاست.
گستره فهرستواره از آغاز پیدایش زبان فارسی دری تا پایان چاپ سنگی است؛ دوره‌ای که زبان فارسی جزو زبان‌هایی بوده که در بنای
فرهنگ و
تمدن امروز
جهان بنیادی‌ترین سنگ‌ها را بر جای گذاشته است. کتاب‌ها و نگاشته‌های این دوره است که از اصالت ایرانی بهره داشته است و بررسی دوره‌های پسین به دیگران واگذار شده است.
این کتاب؛ شامل عناوین و موضوعات زیر می‌باشد:
سفرنامه،
جغرافیا،
داستان، کلیات
تاریخ،
تاریخ جهان،
تاریخ ایران، تاریخ
شبه قاره، تاریخ
پیامبران و
امامان، زندگینامه سرایندگان،
پیران و بزرگان، ریاضیات، دفترداری،
ستاره شناسی و
اختربینی، پزشکی، داروسازی،
علوم طبیعی (جانورشناسی، گیاه شناسی، معدن شناسی)،
کیمیا،
فلسفه و
اخلاق،
عرفان،
کلام و
عقاید و نیز منظومه‌ها.
در جلد دهم، نخستین بخش از قسمت «منظومه‌ها» منتشر شده است که آثار دارای عناوین حروف «الف» تا پایان حرف «حا» (آب حیات- حیله النسا) را در بر می‌گیرد.
منظومه‌های معرفی شده، به ترتیب الفبایی عنوان آنها تنظیم شده و پس از ذکر اطلاعات
کتاب شناسی اثر- از قبیل نام و دوره زندگی پدید آورنده، مهدی الیه، دلیل تالیف و تحریرهای احتمالی- به معرفی نسخه‌های آن پرداخته شده است.
لازم به ذکر این که در جلدهای پیشین این مجموعه برای شناسایی نسخه‌ها به ذکر نشانی آنها در فهرست‌ها اکتفا شده و خواننده ناگزیر بود تا برای آگاهی از مشخصات نسخه‌ها به اصل فهرست‌ها مراجعه کند؛ اما در جلد اخیر، ضمن اشاره به نشانی نسخه‌ها در فهارس، به نقل تاریخ کتابت آنها نیز پرداخته شده که به ویژه در هنگام نسخه یابی آثار، بسیار کارآمد است و خواننده را از مراجعات ناسودمند، بی نیاز می‌کند. این اشاره به تاریخ کتابت نسخه‌ها برای آثاری که نسخه‌های آنها فراوان است، کارآیی بیشتری دارد.
از دیگر ویژگی‌های فهرست ما نحن فیه این است که در صورت معرفی شدن هر اثر در کتاب شناسی‌های پایه پیشین (از قبیل
الذریعه، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان و فهرست نسخه‌های خطی فارسی) یا آثار پژوهشی و متون
تاریخ ادبیات (چون
تاریخ ادبیات در ایران اثر زنده یاد دکتر ذبیح الله صفا و
فرهنگ سخنوران مرحوم دکتر خیامپور) نشانی آن در مرجع‌های مذکور به دست داده شده است. نیز به چاپ‌های مهم هر اثر با ارجاع به کتاب شناسی‌های آثار چاپی اشاره شده و در صورت لزوم، مقالات مهم درباره اثر نیز با اشاره به نشانی مقاله‌ها یا مشخصات آنها در فهرست مقالات فارسی اثر استاد ایرج افشار مورد معرفی قرار گرفته است.
درباره عظمت اثر همین بس که بدانیم برگه‌های مورد استفاده در جلد حاضر به پیرامون سی هزار برگه رسیده است و آگاهان می‌دانند که تنظیم این شمار از برگه‌ها چه پشتکار و نیرویی را می‌طلبد. لازم به یادآوری است که شمار کل برگه‌های مورد استفاده در این طرح به بیش از هشتصد هزار مورد رسیده که از میان بیش از ۱۰۵۰ جلد فهرست ایرانی و خارجی استخراج شده است.
اگر به دنبال نسخه خطی خاصی بوده یا اگر در موضوعی ویژه، در جستجوی اثری ارزشمند برای تصحیح بوده باشید، آنگاه درمی یابید که چگونه این بزرگمرد با کار سترگ خود به یاری پژوهشگران برخاسته است. چه بسیار نادرستی‌های فهرست‌ها که در این اثر تصحیح شده و چه نسخه‌های ناشناخته در فهرست‌ها توسط ایشان شناسایی شده است و استاد منزوی این یافته‌ها و تصحیحات را بدون بزرگ نمایی و یا حتی اشاره‌ای، تنها تصحیح و روشن کرده‌اند.
فهرستواره کتاب‌های فارسی حاصل کنار هم نهادن برگه‌هایی است که هر برگه از دو قسمت تشکیل می‌شود:
الف: مدخل
هر عنوان یا مدخل، درحد کمالش، در این کتاب شش مطلب را دربر دارد:
۱- نام کتاب، ۲- نام نگارنده یا مترجم، ۳- تاریخ نگارش یا ترجمه، ۴- موضوع، ۵- بخش بندی کتاب، ۶- سرآغاز. این آگاهی‌های شش گانه در واقع بخش کتابشناسی هر مدخل از فهرستواره را دربر دارد.
البته مولف اذعان می‌کند که به جهت محدودیت امکانات و توانایی نویسنده، کمتر می‌توان همه اطلاعات ششگانه پیش گفته را در همه مدخل‌ها یافت.
ب: منابع
پس از آوردن آگاهی‌های شش گانه، منابع (آدرس‌ها) یکی از هدف‌های اصلی فهرستواره است و می‌توان گفت کار اصلی فهرستواره گردآوری همین منابع است و تعیین جاهایی که کتابی فارسی در آنجا معرفی شده است.
منابع در سه گروه، به ترتیب دنبال یکدیگر جای داده شده است: ۱- کتابنامه‌ها، تذکره‌ها، مجله‌ها، ۲- فهرست‌های چاپ درون ایران، ۳- فهرست چاپ بیرون از ایران.
۱- سایت مرکز بزرگ دائره المعارف اسلامی، زندگی نامه خود نوشت استاد احمد منزوی.
۲- سایت خانه کتاب.
۳- صفری، آق قلعه، سایت کتابنامه، بررسی کتاب فهرستواره کتاب‌های فارسی، جلد دهم.
۴- پیش گفتار مولف بر جلد اول کتاب.
۵- موسوی بجنوردی، سیدکاظم، پیش گفتار مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بر جلد اول فهرستواره.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
