فصل محصل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فصل محصل، یکی از
اصطلاحات بهکار رفته در
علم منطق بوده و بهمعنای عنوان بیانگرِ نقش
فصل در تحصّل بخشی به
جنس است.
فصل به لحاظ رابطهاش با
نوع و جنس سه عنوان پیدا میکند:
۱.
فصل مقوِّم؛
۲.
فصل مقسِّم؛
۳.
فصل محصِّل. عنوان اول مربوط به رابطه
فصل با نوع است، و دو عنوان اخیر مربوط به رابطه آن با جنس است.
رابطه
فصل با نوع، مانند رابطه
جزء با
کل است؛ یعنی همچنان که قوام و تحصّل کل به جزء است، نوع نیز به
فصل خود تقوّم دارد؛ به این جهت
فصل را نسبت به نوع خود، "
فصلِ مقوِّم" میگویند، مانند ناطق که
فصل مقوّم انسان است.
اما دو قسم رابطه
فصل با جنس؛
فصل ابتدا جنس را به انواع مختلف قسمت میکند و به این اعتبار، "
فصلِ مقسِّم" نامیده میشود، مانند ناطق که حیوان را به انسان و غیر انسان تقسیم میکند و
فصلِ مقسّمِ حیوان میباشد.
بعد از تقسیم جنس و اختصاص یافتن قسمتی از آن به نوع معیّن، نسبت به آن جزء رابطه جداگانهای پیدا میکند؛ زیرا آن را تحصل میدهد و از ابهام و مردد بودن که ویژگی ذاتی جنس است خارج میسازد و به این اعتبار "
فصلِ محصِّل" نامیده میشود.
امام خمینی به دو واژه
فصل حقیقی و
منطقی در آثار خویش اشاره کرده
و بر این باور است که
فصل اخیر انسان همان
صورت نوعیه انسانی است.
تعین و
تحصل با
فصل اخیر
ماهیت حاصل میشود، نه دیگر
فصول ماهیت؛ زیرا دیگر
فصول، صرف نظر از
فصل اخیر، مبهم و نامتحصل هستند و مرتبه خاصی از کمال را ایجاب نمیکند، بلکه تعین و تحصل هر مرتبهای خاص از کمال، به
فصل اخیر آن بستگی دارد و از همین جهت است که با
تحقق یافتن
فصل اخیر، وجود خاص ماهیت
تحقق مییابد.
به اعتقاد امام خمینی
حدود و
مفاهیم غیرمتحصل هستند که به
حرکت جوهری رو به تکامل دارند که بر انسان قابل حمل هستند و با او متحد میشوند و در
حقیقت همه مراتب پیش از جوهر، امتداد، صورت عنصری، معدنی، نباتی و حیوانی قوه یکدیگرند و هر فعلیتی نسبت به فعلیت بعدی قوه است و هر فعلیت بعدی به حرکت جوهری عین قوه مرتبه لاحق است و به همین صورت تا اینکه به فعلیت نهایی که همان
فصل اخیر است، میرسد؛
بنابراین دیگر
فصول حدودی هستند که هیچ یک از آن حدود، فعلاً در نفس انسان که صورت و
فصل اخیر است، موجود نیستند.
به اعتقاد امام خمینی
فصل اخیر در عین بسیط بودن، جامع تمام کمالات قبلی است؛
لکن درک و احضار
فصل اخیر در ذهن ممکن نیست مگر با مفاهیمی که حاکی از آن
فصل اخیر و منشاء انتزاع آنها است و این عناوین و مفاهیمی که در تعریف
فصل میآیند از باب ناچاری و
زیادت حد بر محدود است وگرنه این فقدان و نقصها در
حقیقت فعلیه داخل نیستند.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.
•
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «فصل محصل»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۱۶. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.