فصل محصل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فصل محصل، یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به‌معنای عنوان بیانگرِ نقش
فصل در تحصّل بخشی به
جنس است.
فصل به لحاظ رابطه‌اش با
نوع و جنس سه عنوان پیدا می‌کند:
۱.
فصل مقوِّم؛
۲.
فصل مقسِّم؛
۳. فصل محصِّل. عنوان اول مربوط به رابطه فصل با نوع است، و دو عنوان اخیر مربوط به رابطه آن با جنس است.
رابطه فصل با نوع، مانند رابطه
جزء با
کل است؛ یعنی همچنان که قوام و تحصّل کل به جزء است، نوع نیز به فصل خود تقوّم دارد؛ به این جهت فصل را نسبت به نوع خود، "فصلِ مقوِّم" می‌گویند، مانند ناطق که فصل مقوّم انسان است.
اما دو قسم رابطه فصل با جنس؛ فصل ابتدا جنس را به انواع مختلف قسمت می‌کند و به این اعتبار، "فصلِ مقسِّم" نامیده می‌شود، مانند ناطق که
حیوان را به انسان و غیر انسان تقسیم می‌کند و فصلِ مقسّمِ
حیوان می‌باشد.
بعد از تقسیم جنس و اختصاص یافتن قسمتی از آن به نوع معیّن، نسبت به آن جزء رابطه جداگانه‌ای پیدا می‌کند؛ زیرا آن را تحصل می‌دهد و از ابهام و مردد بودن که ویژگی ذاتی جنس است خارج می‌سازد و به این اعتبار "فصلِ محصِّل" نامیده می‌شود.
امام خمینی به دو واژه
فصل حقیقی و
منطقی در آثار خویش اشاره کرده
و بر این باور است که
فصل اخیر انسان همان
صورت نوعیه انسانی است.
تعین و
تحصل با فصل اخیر
ماهیت حاصل می‌شود، نه دیگر فصول ماهیت؛ زیرا دیگر فصول، صرف نظر از فصل اخیر، مبهم و نامتحصل هستند و مرتبه خاصی از کمال را ایجاب نمی‌کند، بلکه تعین و تحصل هر مرتبه‌ای خاص از کمال، به فصل اخیر آن بستگی دارد و از همین جهت است که با تحقق یافتن فصل اخیر، وجود خاص ماهیت تحقق می‌یابد.
به اعتقاد امام خمینی
حدود و
مفاهیم غیرمتحصل هستند که به
حرکت جوهری رو به تکامل دارند که بر انسان قابل حمل هستند و با او متحد می‌شوند و در حقیقت همه مراتب پیش از جوهر، امتداد، صورت عنصری، معدنی، نباتی و
حیوانی قوه یکدیگرند و هر فعلیتی نسبت به فعلیت بعدی
قوه است و هر فعلیت بعدی به حرکت جوهری عین
قوه مرتبه لاحق است و به همین صورت تا اینکه به فعلیت نهایی که همان فصل اخیر است، می‌رسد؛
بنابراین دیگر فصول حدودی هستند که هیچ یک از آن حدود، فعلاً در نفس انسان که صورت و فصل اخیر است، موجود نیستند.
به اعتقاد امام خمینی فصل اخیر در عین بسیط بودن، جامع تمام کمالات قبلی است؛
لکن درک و احضار فصل اخیر در ذهن ممکن نیست مگر با مفاهیمی که حاکی از آن فصل اخیر و منشاء انتزاع آنها است و این عناوین و مفاهیمی که در تعریف فصل می‌آیند از باب ناچاری و
زیادت حد بر محدود است وگرنه این فقدان و نقص‌ها در حقیقت فعلیه داخل نیستند.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.
•
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «فصل محصل»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۱۶. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
