• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

فرقه حربیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


دیگر کاربردها: حربیه (ابهام‌زدایی).

حربیه، از فرقه‌های کیسانیه و پیروان عبداللّه‌ بن عَمرو بن حرب کندی است. این فرقه یکی از فرقه‌های غالیان نیز شناخته شده است. اینان پس از مرگ ابوهاشم، فرزند محمد بن حنفیه، عبداللّه‌ بن عمرو بن حرب را به وصیت ابوهاشم جانشین او می‌دانستند.
[۱] اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۲، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.    
[۲] سامرائی، عبدالله سلوم، الغلو و الفرق الغالیة فی الحضارة الاسلامیة، ج۱، ص۹۵، (واسط، عراق) : دارواسط.
[۳] قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، ج۱، ص۲۴۸، بیروت ۱۹۷۴.



تفرقات و انشعابات مذهبی معمولا به دلیل اختلاف در‌ رهبر فرقه متجلی می‌شود. رهبر به خاطر جایگاه اصلی در‌ فرقه و هدایت آن از عوامل موجودیت فرقه و تمایز آن از دیگر فرق است. این عامل در‌ بسیاری از فرق حضور مؤثر دارد. در‌این مقاله با پیگیری این عامل، به تشکیل فرقه حربیه اشاره می‌شود. برای شناخت فرقه حربیه ابتدا به بررسی فرقه‌ای که حربیه از او منشعب شده می‌پردازیم.

فرقه ایست که با مرگ محمد بن حنفیه فرزند امیرالمومنین علی (علیه‌السّلام) با قبول به رهبری فرزندش ابوهاشم عبدالله بن محمد در‌ دامن کیسانیه به وجود آمد.
[۴] نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴-۱۹۸۴، ۱مجلد، ص۳۰ ۳۱    
تمام قدرتی که کیسانیه آن را به دست آورده بود به هاشمیه منتقل شد اما با وفات ابوهاشم این فرقه به گسست جدی برخورد نمود زیرا ترور ابوهاشم و مرگ ناگهانی او زمینه را برای فرصت طلبان آماده ساخت تا با مدعی شدن وصایت از جانب او به تشکیل فرقه‌ای دست بزنند و یا توسط فرصت طلبان عده‌ای به وصایت از ابوهاشم اعلام شوند.
[۵] نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴-۱۹۸۴، ۱مجلد، ص۳۱ ۳۶    
علاوه بر اینکه عده‌ای مرگ او را منکر شده و قایل به غیبت او شدند.
[۶] نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴-۱۹۸۴، ۱مجلد، ص۳۱ ۳۶    


۲.۱ - وصایت ابوهاشم

کسانی که بعد از وفات ابوهاشم به رهبری و وصایت از جانب او ادعا کردند و یا اعلام شدند عبارتنداز:
[۷] نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴-۱۹۸۴، ۱مجلد، ص۳۲ ۳۴.    
[۸] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲ مجلد، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶.    
[۹] بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷، الطبعةالثانیة، ص۲۷ ۳۰    

۱. محمد بن علی بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب
۲. عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر ذی الجناحین
۳. علی بن محمد بن الحنفیه
۴. حسن بن علی بن محمد بن الحنفیه
۵. عبدالله بن عمرو بن حرب الکندی
۶. بیان بن سمعان التمیمی
به این ترتیب بعد از فرقه هاشمیه به علت اختلاف در‌ جانشینی او با فرقی نوظهور و یا در‌ حال ظهور مانند راوندیه، عباسیه، جناحیه، کیسانیه مطلق، حربیه و بیانیه روبه‌رو می‌شویم که بیشتر این فرق از گروه غلات نیز می‌باشند.

با وفات ابوهاشم عده‌ای از مردم با روی آوردن به شخصی به نام عبدالله بن عمرو بن حرب کندی او را به جانشینی برگزیدند و چنین اعتقاد داشتند که روح ابوهاشم به عبدالله منتقل شده و با این تفکر برای رهبر خویش چهره‌ای ملکوتی آراستند و در‌نتیجه فرقه خود را نیز معطر از روحانیت رهبر خویش وانمود کردند.
طرفداران عبدالله قایل بودند که از طرف ابوهاشم نص بر وصایت و امامت عبدالله بن عمرو بن حرب کندی وجود دارد و با این ادعا وجهه قانونی رهبر و فرقه خود را آسیب ناپذیر جلوه دادند.
[۱۰] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲ مجلد، ج۱، ص۱۷۵.    
[۱۱] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، بیروت، دارالاحیاء الثراث العربی، ص۶    
به این ترتیب حربیه - که یکی از منشعبات از فرقه‌ هاشمیه محسوب می‌شود - تشکیل شد.

ام این فرقه، برحسب نام مؤسسی که برای آن معرفی کرده‌اند، در منابع به صورت‌های خریبیه، خربیه و حارثیه نیز آمده است
[۱۲] اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۲۶، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۱۳] اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۶، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰    
.
[۱۴] اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۲، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.    
[۱۵] قاضی نعمان، نعمان بن محمد، الأرجوزة المختارة، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۳۴، چاپ اسماعیل قربان حسین پوناوالا، مونترآل ۱۹۷۰.
[۱۶] خوارزمی، محمد بن احمد، کتاب مفاتیح العلوم، ج۱، ص۴۹، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۸۹۵، چاپ افست ۱۹۶۸.    
[۱۷] ابوالمعالی، محمد بن عبیدالله، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۳۵، چاپ اقبال آشتیانی، عباس، تهران ۱۳۱۲ش.
[۱۸] اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، ج۱، ص۲۵۴، تهران ۱۳۱۱ش.
نام جدّ مؤسس این فرقه را، به اختلاف، حرب و خریب و حارث و انتساب او را کوفی یا مدائنی یا شامی ذکر کرده‌اند
[۱۹] ناشئ، اکبر، مسائل الامامة و هو الکتاب الاول من کتابٍ فیه اصول النحل التی اختلف فی‌ها الصلاة، ج۱، ص۳۰، چاپ یوزف فان اس، بیروت: دارالنشر فرانتس شتاینر، ۱۹۷۱.
[۲۰] اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۵، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۲۱] اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۲، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.    
[۲۲] بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۳، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت:دارالمعرفة    
. احتمالاً این اختلاف ناشی از خلط چند تن با یکدیگر است.

گاهی نیز، به اشتباه، فرقه حربیه با فرقه جناحیه، پیروان عبداللّه‌ بن معاویه، یکی دانسته شده است.
[۲۳] ناشئ، اکبر، مسائل الامامة و هو الکتاب الاول من کتابٍ فیه اصول النحل التی اختلف فی‌ها الصلاة، ج۱، ص۳۰، چاپ یوزف فان اس، بیروت: دارالنشر فرانتس شتاینر، ۱۹۷۱.
این اشتباه به سبب آن است که وقتی یاران عبداللّه‌ بن عمرو به دروغ بودن ادعای او مبنی بر داشتن علم غیب پی بردند، از وی روگردان شدند. آنگاه در پی یافتن امامی برای خود به مدینه رفتند و در آنجا، پس از ملاقات با عبداللّه‌ بن معاویه دعوت او را پذیرفتند و به وی پیوستند
[۲۴] اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۲۵] اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۶، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.    
[۲۶] حمیری، نشوان‌ بن سعید، الحور العین، ج۱، ص۱۶۰، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    
[۲۷] اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، ج۱، ص۲۵۴، تهران ۱۳۱۱ش.
از این‌ رو، ‌گاه آرای این ‌دو فرقه با یکدیگر آمیخته شده و تمایز نهادن میان آن‌ها را تا حدی مشکل کرده است.
آنچه مسلّم است این‌که یاران عبداللّه ‌بن عمرو بن حرب، پیش از روگردانی از او، ادعایش را مبنی بر الوهیت
[۲۸] اسفراینی، شهفور بن طاهر، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۱۲۵، چاپ محمدزاهد کوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
و داشتن علم غیب پذیرفته بودند.
[۲۹] اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۳۰] بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت:دارالمعرفة.    
[۳۱] اسفراینی، شهفور بن طاهر، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۳۲، چاپ محمدزاهد کوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
[۳۲] سامرائی، عبدالله سلوم، الغلو و الفرق الغالیة فی الحضارة الاسلامیة، ج۱، ص۹۵، (واسط، عراق) : دارواسط.


با در‌نظر گرفتن مذهب شیعه و عقاید این مکتب و شناخت صحیح آن به این نتیجه می‌رسیم که غلو اعتقادی باطل است و خط قرمز این مکتب محسوب می‌شود و هر فرقه‌ای که خود را منسوب به شیعه می‌کند با وجود این عقیده افراطی از شیعه جدا می‌شود. با حفظ این نکته گفته شده است که فرقه حربیه قایل به الوهیت عبدالله بن عمرو بن کندی شده و به سبب این اعتقاد در‌ زمره غلات واقع شده‌اند
[۳۳] بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ص۲۸.    
[۳۴] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، بیروت، دارالاحیاء الثراث العربی، ص۶    
و از شیعه خارج شده است.

۶.۱ - اعتقاد به حلول

آنان همچنین معتقد به حلول و اتحاد و تناسخ بودند. بنابه گزارش‌ها، آنان همچون دیگر فرقه‌های کیسانیه قائل بودند که روح الهی در انبیا علیهم‌السلام، یکی پس از دیگری، حلول یافت تا به پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم رسید و پس از وی به ترتیب به امام علی، امام حسن و حسین علیهم‌السلام، محمد بن حنفیه، و ابوهاشم منتقل شد. به اعتقاد این فرقه این روح الهی به عبداللّه‌ بن عمرو عطا شد و تا ظهور دوباره محمد بن حنفیه، که از نظر آن‌ها‌ همان مهدی منتظر است، در کالبد عبداللّه‌ بن عمرو باقی خواهد ماند.
[۳۵] اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۲۶، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۳۶] بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت:دارالمعرفة.    
[۳۷] بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت:دارالمعرفة.    


۶.۲ - چهار سبط برای پیامبر

از دیگر عقاید آنان اعتقاد به وجود چهار سبط برای پیامبر بود که عبارت‌اند از حضرت علی و سه فرزند ایشان: امام حسن و امام حسین و محمد بن حنفیه.
آنان معتقد بودند محمد بن حنفیه زنده است و در غیبت به سر می‌برد و نظام اسباب و سلسله علت‌ها در دست اوست.
[۳۸] اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۲۸، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
پیروان عبداللّه‌ بن عمرو آیات اول تا سوم سوره تین را تأویل می‌کردند به این‌که تین علی، زیتون حسن، طُورِ سینین حسین و بلد امین کنایه از محمد بن حنفیه است که از سرزمین امن خارج خواهد شد و با یارانش که به عدد اصحاب بَدر، ۳۱۳ تن هستند به مبارزه با ستمگران بر خواهد خاست.
[۳۹] اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۰ـ۳۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.


۶.۳ - پانزده نماز در روز

گفته شده است که عبداللّه‌ بن عمرو بن حرب در شبانه روز پانزده نماز، که هر کدام هفده رکعت بود، بر پیروانش واجب کرده بود؛ اما، هیچ‌یک از آنان نماز نمی‌خواندند،
[۴۰] اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۲۷، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۴۱] ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۵، ص۵۰، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    
زیرا همچون بسیاری از فرقه‌های غالی معتقد بودند که معرفت امام در سعادت فرد کافی است و کسی که به درجه بالایی از معرفت رسیده باشد، انجام دادن واجبات و ترک محرمات از گردن وی ساقط می‌شود.
[۴۲] اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۹، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۴۳] قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، ج۱، ص۲۵۵، بیروت ۱۹۷۴.
از همین رو، آنان بسیاری از محرّمات را برای خود مباح می‌دانستند.
[۴۴] قاضی نعمان، نعمان بن محمد، الأرجوزة المختارة، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۴، چاپ اسماعیل قربان حسین پوناوالا، مونترآل ۱۹۷۰.
[۴۵] قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۵، بیروت ۱۹۷۴.


او را از جمله افرادی از رهبران فرق برشمرده‌اند که قایل به نص بر امامت علی امیرالمومنین (علیه‌السّلام) است و همچنین باید امامت را به محمد بن الحنفیه و فرزندش ابوهاشم برساند و معتقد به کیسانیه و نیز‌ هاشمیه باشد. همچنین او با ادعای وصایت و امامت خود از رهبرانی محسوب می‌شود که امامت را از بنی‌هاشم خارج نمود.
[۴۶] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، بیروت، دارالاحیا الثراث العربی، ص۱۳    


او صلاحیت رهبری فرقه و جانشینی از ابوهاشم را نداشته و غلوی که در‌مورد او ساختند تا روح ابوهاشم را در‌ او جایگزین کنند و روحانیتی به رهبر فرقه بدمند کارگر نشد و بعد از مدتی که نادانی و بی‌دینی او محرز شد یارانش بر خیانت و کذب او مطلع شدند و از او روی برتافتند و صلاحیت او برای ادامه رهبری رد شد و حربیه در‌ این مقطع با بحران عدم مشروعیت به سقوط گرایید.
[۴۷] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲ مجلد، ج۱، ص۱۷۵    


از جمله مطالبی که باید در‌ شخصیت‌ها و رهبران فرقه‌ها توجه شود این مطلب است که عقیده و ساختار اعتقادی خود را از چه کسی اخذ کرده‌اند. با روشن شدن این تحقیق نتیجه مطلوبی در‌ شناخت شخصیتها به وجود می‌آید. ابن ابی الحدید عبدالله بن عمرو بن حرب کندی را شاگرد و از مبلغین آرای ابن سبا معرفی کرده و گفته است:
«قال اصحاب المقالات و اجتمع الی عبدالله بن سبا بالمداین جماعة علی هذا القول منهم عبدالله بن صبرة الهمدانی و عبدالله بن عمرو بن حرب الکندی و آخرون غیرهما و تفاقم امرهم‌و شاع بین الناس قولهم و صار لهم دعوة یدعون الیها.... .
[۴۸] معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه ایه الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴، ۲۰ جلد در‌۱۰ مجلد، ج۵، ص۷    
؛ اصحاب آراء گفته‌اند که در‌ مداین جمعی به عبدالله بن سبا پیوستند که قایل به بدعت او بودند. از جمله ایشان عبدالله بن صبره همدانی و عبدالله بن عمرو بن حرب الکندی و دیگران بودند که امورشان بر وفق بود و قولشان بین مردم پراکنده شد و صاحب ادعایی شدند که مردم را به آن می‌خواندند.»
از این کلام می‌توان چنین برداشت کرد که شخصیت کندی برگرفته شده از ابن سبا و بدعتهای او هست و به همان‌ اندازه که ابن سبا از شیعه دور است و رابطه‌ای با مکتب حقه تشیع ندارد، ابن حرب نیز دور است.

با برگشت اطرافیان عبدالله بن عمرو از رهبری او و سقوط فرقه حربیه، این عده به دنبال رهبری دیگر در‌ فرقه‌ای دیگر شتافتند و چون از دام فرزند عمرو نجات یافتند خود را در بند عبدالله نامی‌ دیگر‌ انداختند و او را در‌ رهبری حمایت نموده و از پیروان او شدند. عبدالله بن معاویة بن عبدالله بن جعفر ذی الجناحین رهبر فرقه جناحیه برای یاران شکست خورده حربیه، رهبری لایق و جناحیه فرقه‌ای مطمئن شد.
[۴۹] شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲ مجلد، ج۱، ص۱۷۵    


نقل شده است که ابن ‌حرب، پس از مناظره با یکی از متکلمان خوارج صُفریه، از عقاید سابق خود توبه کرد و به عقیده صفریه درآمد و بر‌ همان مذهب از دنیا رفت. برخی این امر را عامل اصلی روگردانی پیروانش دانسته‌اند
[۵۰] ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۵، ص۵۰، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    
[۵۱] قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، ج۱، ص۲۵۷، بیروت ۱۹۷۴.
اما بنابر سایر منابع، چنان‌که گذشت، عامل جدایی اصحاب ابن‌حرب از وی، آشکار شدن دروغین بودن ادعایش بوده است.

(۱) ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲)ابوالمعالی، محمد بن عبیدالله، کتاب بیان الادیان، چاپ اقبال آشتیانی، عباس، تهران ۱۳۱۲ش.
(۳) اسفراینی، شهفور بن طاهر، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، چاپ محمدزاهد کوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۴) اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
(۵) اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.
(۶) اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تهران ۱۳۱۱ش.
(۷) بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة.
(۸) خوارزمی، محمد بن احمد، کتاب مفاتیح العلوم، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۸۹۵، چاپ افست ۱۹۶۸.
(۹) سامرائی، عبدالله سلوم، الغلو و الفرق الغالیة فی الحضارة الاسلامیة، (واسط، عراق) : دارواسط.
(۱۰) قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، بیروت ۱۹۷۴.
(۱۱) قاضی نعمان، نعمان بن محمد، الأرجوزة المختارة، چاپ اسماعیل قربان حسین پوناوالا، مونترآل ۱۹۷۰.
(۱۲) ناشئ، اکبر، مسائل الامامة و هو الکتاب الاول من کتابٍ فیه اصول النحل التی اختلف فی‌ها الصلاة، چاپ یوزف فان اس، بیروت: دارالنشر فرانتس شتاینر، ۱۹۷۱.
(۱۳) حمیری، نشوان‌ بن سعید، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.

۱. ↑ اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۲، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.    
۲. ↑ سامرائی، عبدالله سلوم، الغلو و الفرق الغالیة فی الحضارة الاسلامیة، ج۱، ص۹۵، (واسط، عراق) : دارواسط.
۳. ↑ قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، ج۱، ص۲۴۸، بیروت ۱۹۷۴.
۴. ↑ نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴-۱۹۸۴، ۱مجلد، ص۳۰ ۳۱    
۵. ↑ نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴-۱۹۸۴، ۱مجلد، ص۳۱ ۳۶    
۶. ↑ نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴-۱۹۸۴، ۱مجلد، ص۳۱ ۳۶    
۷. ↑ نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴-۱۹۸۴، ۱مجلد، ص۳۲ ۳۴.    
۸. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲ مجلد، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶.    
۹. ↑ بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷، الطبعةالثانیة، ص۲۷ ۳۰    
۱۰. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲ مجلد، ج۱، ص۱۷۵.    
۱۱. ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، بیروت، دارالاحیاء الثراث العربی، ص۶    
۱۲. ↑ اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۲۶، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۱۳. ↑ اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۶، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰    
۱۴. ↑ اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۲، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.    
۱۵. ↑ قاضی نعمان، نعمان بن محمد، الأرجوزة المختارة، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۳۴، چاپ اسماعیل قربان حسین پوناوالا، مونترآل ۱۹۷۰.
۱۶. ↑ خوارزمی، محمد بن احمد، کتاب مفاتیح العلوم، ج۱، ص۴۹، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۸۹۵، چاپ افست ۱۹۶۸.    
۱۷. ↑ ابوالمعالی، محمد بن عبیدالله، کتاب بیان الادیان، ج۱، ص۳۵، چاپ اقبال آشتیانی، عباس، تهران ۱۳۱۲ش.
۱۸. ↑ اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، ج۱، ص۲۵۴، تهران ۱۳۱۱ش.
۱۹. ↑ ناشئ، اکبر، مسائل الامامة و هو الکتاب الاول من کتابٍ فیه اصول النحل التی اختلف فی‌ها الصلاة، ج۱، ص۳۰، چاپ یوزف فان اس، بیروت: دارالنشر فرانتس شتاینر، ۱۹۷۱.
۲۰. ↑ اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۵، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۲۱. ↑ اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۲۲، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.    
۲۲. ↑ بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۳، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت:دارالمعرفة    
۲۳. ↑ ناشئ، اکبر، مسائل الامامة و هو الکتاب الاول من کتابٍ فیه اصول النحل التی اختلف فی‌ها الصلاة، ج۱، ص۳۰، چاپ یوزف فان اس، بیروت: دارالنشر فرانتس شتاینر، ۱۹۷۱.
۲۴. ↑ اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۲۵. ↑ اشعری، علی‌ بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۶، چاپ هلموت ری‌تر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰.    
۲۶. ↑ حمیری، نشوان‌ بن سعید، الحور العین، ج۱، ص۱۶۰، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    
۲۷. ↑ اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، ج۱، ص۲۵۴، تهران ۱۳۱۱ش.
۲۸. ↑ اسفراینی، شهفور بن طاهر، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۱۲۵، چاپ محمدزاهد کوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۲۹. ↑ اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۳۰. ↑ بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت:دارالمعرفة.    
۳۱. ↑ اسفراینی، شهفور بن طاهر، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۳۲، چاپ محمدزاهد کوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۳۲. ↑ سامرائی، عبدالله سلوم، الغلو و الفرق الغالیة فی الحضارة الاسلامیة، ج۱، ص۹۵، (واسط، عراق) : دارواسط.
۳۳. ↑ بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دارالآفاق الجدیده، ۱۹۷۷، الطبعةالثانیة، ص۲۸.    
۳۴. ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، بیروت، دارالاحیاء الثراث العربی، ص۶    
۳۵. ↑ اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۲۶، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۳۶. ↑ بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۸، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت:دارالمعرفة.    
۳۷. ↑ بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت:دارالمعرفة.    
۳۸. ↑ اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۲۸، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۳۹. ↑ اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۰ـ۳۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۴۰. ↑ اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۲۷، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۴۱. ↑ ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۵، ص۵۰، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    
۴۲. ↑ اشعری، سعد بن عبدالله، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۹، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۴۳. ↑ قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، ج۱، ص۲۵۵، بیروت ۱۹۷۴.
۴۴. ↑ قاضی نعمان، نعمان بن محمد، الأرجوزة المختارة، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۴، چاپ اسماعیل قربان حسین پوناوالا، مونترآل ۱۹۷۰.
۴۵. ↑ قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، ج۱، ص۲۵۴ـ۲۵۵، بیروت ۱۹۷۴.
۴۶. ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، بیروت، دارالاحیا الثراث العربی، ص۱۳    
۴۷. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲ مجلد، ج۱، ص۱۷۵    
۴۸. ↑ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه ایه الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴، ۲۰ جلد در‌۱۰ مجلد، ج۵، ص۷    
۴۹. ↑ شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۴، ۲ مجلد، ج۱، ص۱۷۵    
۵۰. ↑ ابن‌حزم، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج۵، ص۵۰، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.    
۵۱. ↑ قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، ج۱، ص۲۵۷، بیروت ۱۹۷۴.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «فرقه حربیه»، شماره۶۰۱۵.    
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «فرقه حربیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۳.    


رده‌های این صفحه : فرق اهل سنت | فرق و مذاهب | مقالات پژوهه
جعبه ابزار