فرق و مذاهب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
فرق و مذاهب، به بحث در مورد مکتب‌های فکری و شعب درون یک
دین می‌پردازد و تاریخ تولد و تطور آنها را مورد توجه قرار می‌دهد. فایده و کاربرد این علم را می‌توان شناخت
ادیان و
مذاهب و شعب مختلف آنها و آشنایی با تولد و رشد و توسعه آنها و یا از بین رفتن آنها و علل این مسائل، آگاهی از جهات اشتراک و اختلاف فرق و مذاهب و .... نام برد.
فِرَق جمع «
فرقه» است و فرقه به معنی، دسته، گروه و طائفه آمده است.
مذهب را اهل لغت به شعبه‌ای از
دین، روش، طریقه، دین و کیش معنی نموده‌اند.
در عربی نویسندگان کتابهای تاریخ ادیان و مذاهب از دو واژه «ملل و نحل» استفاده نموده‌اند.
ملت در لغت عربی، به معنی
شریعت و دین است، آنچه را که
خداوند برای رسیدنِ بندگانش به
سعادت، بواسطه
انبیاء وضع نموده است ملت است و جمع آن ملل است.
نِحَل جمع نِحلَه به معنی دین و مذهب
و ادعاء و یا ادعای باطل آمده است.
واژه ملت در
قرآن کریم مکرر مورد استفاده قرار گرفته است و به دو معنای آئین الهی و
حق و یا
باطل و غیر الهی بکار رفته است: در مورد آئین الهی می‌فرماید:
«ثُمَّ اَوْحَیْنا اِلَیْکَ اَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ اِبْراهِیمَ حَنِیفاً؛
آن‌گاه به تو
وحی کردیم که از
آئین حنیف ابراهیم (آئین توحید) پیروی کن.»
و در مورد آئین غیر الهی می‌فرماید: «اِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ؛
من آئین قومی را که به خدا
ایمان نمی‌آورند و به
آخرت کفر می‌ورزند رها کرده‌ام.»
قرآن در مقام استعمال پیوسته کلمه «ملة» را به گروهی یا شخصی اضافه می‌کند و نسبت می‌دهد»
موارد استعمال این واژه در قرآن کریم بیش از نه مورد می‌باشد. واژه نحله به معنی مورد بحث در قرآن کریم استعمال نشده است. در اصطلاح نویسندگان تاریخ ادیان و مذاهب هم این واژه به معنی لغوی آن بکار گرفته شده است.
این دانش همان‌گونه که از نام آن پیداست به بحث در مورد مکتب‌های فکری و شعب درون یک دین می‌پردازد و تاریخ تولد و تطور آنها را مورد توجه قرار می‌دهد و «در قلمرو تاریخ علوم جا می‌گیرد»
و بخشی از تاریخ
ادیان و
مذاهب است. قابل ذکر است که کلمه «مذهب» به معنی دین و آئین در اصطلاح علماء همانند معنای لغوی آن، استعمال شده است
و بعضی دو واژه ملل و نحل در عربی را معادل فرق و مذاهب کلامی در فارسی دانسته‌اند.
فایده و کاربرد این علم را می‌توان در موارد زیر خلاصه نمود:
۱. شناخت ادیان و مذاهب و شعب مختلف آنها و آشنایی با تولد و رشد و توسعه آنها و یا از بین رفتن آنها و علل این مسائل.
۲. آگاهی از جهات اشتراک و اختلاف فرق و مذاهب.
۳. نقد مستدل و مستند فرق و مذاهب
۴. دفاع از دین حق
این مواد کلیات فوائدی است که می‌تواند بر این علم مترتب باشد، البته کاربرد این دانش فقط در این موارد خلاصه و محصور نمی‌گردد، برای نمونه گاه قدرت‌طلبان، جهت پیشبرد اهداف خویش از شناخت ادیان و فرقه‌های مختلف آنها استفاده نموده و به اهداف سیاسی خویش از طریق آشنایی با ادیان و تاثیر بر پیروان آنها دسترسی پیدا می‌کنند.
بحث از فرق و مذاهب در میان انسان‌ها به شکل مدون و غیر مدون رایج بوده است. تاریخ فرق و مذاهب را، در میان مسلمانان از زمان
پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) در قرآن می‌یابیم. «برای نمونه در
سوره بقره حدود شصت
آیه سرگذشت
بنی‌اسرائیل و قانون شکنی‌های آن قوم را ذکر نموده است» راجع به اقوام گذشته:
قوم نوح،
لوط،
قوم ابراهیم،
شعیب و... گزارش‌های در قرآن آمده است.
راجع به
فرق اسلامی، اولین سند مکتوب که از زمان صحابه مانده است، احتجاج
حضرت علی (علیه‌السّلام) در جواب
معاویه است. این احتجاج در واقع رد
شیعه بر
عثمانیه است که حضرت با استدلالی محکم سخن معاویه را رد می‌کند، در این زمینه در میان صحابه نمونه‌های متعددی می‌توان یافت».
پیشینه این علم در مرحله تالیف و نگارش در بین
مسلمانان دقیق در دست نیست. گزارش گران رجالی از کتابهای که در نیمه نخست قرن اول هجری
نوشته شده است، و هم‌چنین در نیمه دوم قرن دوم هجری
خبر داده‌اند. بعضی از کتابهای فرق از قرن سوم در دسترس است، و مورد استفاده علاقه‌مندان این علم واقع می‌شود.
قدیمی‌ترین کتبی که در زمینه فرق و مذاهب موجود است کتابهایی است که در قرن سوم هجری توسط دانشمندان شیعه به رشته تحریر در آمده است و اکنون مورد توجه محققین این رشته می‌باشد. کتاب «
فرق الشیعه نوبختی» تالیف
ابومحمد حسن بن موسی نوبختی متوفای حدود ۳۰۰ هجری، تحت عنوان فرق الشیعه نوبختی برای اولین بار در سال ۱۳۷۹ هجری قمری با مقدمه و تعلیقات استاد سید
محمد صادق بحرالعلوم در نجف چاپ شد و ترجمه آن توسط دکتر
شکور در سال ۱۳۶۱ هجری شمی در تهران انتشار یافت. کتاب دیگری که از قرن سوم هجری موجود است،
فرق الشیعه اشعری است که این دانشمند در ۲۹۹ یا ۳۰۰ در گذشته است از این کتاب به المقالات و الفرق یاد شده است.
از میان مصنفان شیعه پنجاه سال قبل و یا بعد از وفات نویسندگان این دو کتاب، یعنی در فاصله سال‌های ۲۴۷ هجری قمری تا ۳۵۶ هجری قمری نام نویسندگان دیگری در کتابهای رجالی و تاریخ ذکر شده است:
۱.
ابو عیسی محمد بن هارون وراق که در سال ۲۴۷ هجری قمری وفات یافته است از علمای معروف علم کلام در قرن سوم هجری است، وی کتابی در فرق شیعه به نام «
اختلاف الشیعه» داشته و از متکلمان بزرگ امامیه محسوب می‌شود.
۲.
نجاشی در
رجال خود از «
محمد بن احمد نعیمی» از اصحاب
امام حسن عسکری (علیه‌السّلام)،
امامت (۲۵۴ تا ۲۶۰هـ. ق) نام می‌برد که کتابی در مورد فرق الشیعه نوشته است، و نجاشی از کتاب او به نام
البهجه روایت کرده است.
۳.
ابوالقاسم نصر بن صباح بلخی کتابی به نام «فرق الشیعه» داشته است، کشی در رجال خود مکرر از نصر
بن صباح و کتاب فرق الشیعه او یاد می‌کند.
در مورد کتابهای قرن اول و دوم هجری قمری پیرامون فرق و مذاهب نقل شده است که در ایام خلافت
مهدی عباسی (۱۳۲ـ۱۳۵) «
ابن مفضل» کتابی به نام
صنوف الفرق به رشته تحریر درآورد و کتاب به دستور مهدی عباسی بر مردم خوانده می‌شد،
هشام بن حکم می‌گوید من دیدم این کتاب در باب الذهب
مدینه بر مردم خوانده می‌شد و بار دیگر دیدم که در فضاء (محلی در مدینه) قرائت شد.
اما از این کتاب غیر از این خبر، هیچ نشانه‌ای دیگر وجود ندارند، علاوه بر این احتمال این که نوشته‌ای مختصر همانند یک گزارش پیرامون معرفی فرقه‌ها بوده، به گونه‌ای که اطلاعات که مورد توجه مهدی عباسی را در زمینه فرقه‌های دینی به مردم ارائه می‌داده است زیاد است.
کتابی هم درباره فرق به
ضرار بن عمرو که در نیمه نخست قرن اول هجری می‌زیسته است نسبت داده شده است.
در مورد کیفیت این کتاب و نویسنده آن اطلاعات زیادی در دسترس نیست.
مؤلف و روایتگر
ملل و نحل و فرق و مذاهب اگر از شجاعت علمی لازم و روحی صادق و بدون تعصب بهره‌مند نباشد، آگاهی ناقص و مخدوش را به طالبین ارائه می‌دهد و معرفت آنان را به مذهب و عقیده‌ای به بدبینی و
شک و
تردید گرایش می‌دهد. در تبیین هر مذهبی باید از کتابهای اصیل و مورد قبول آنان بهره برد و هرگز بر نوشته‌های مخالفان اکتفا نکرد.
جمعی از نویسندگان ملل و نحل، تعصبات دینی و مصالح شخصی خویش را، در نوشته‌های خود تاثیر داده‌اند و واقعیت و حقیقت مذاهب دیگر را ارائه نداده‌اند. یکی از اساتید و اندیشندان معاصر از این فاجعه علمی ابراز تاسف می‌کند و برای این نویسندگان نمونه‌های ذکر می‌کند. وی در این زمینه می‌نویسد:
«کتاب ملل و نحل شهرستانی از کتابهای معروف در قلمرو تاریخ عقاید ملل جهان است که همگان با نام و موضوع آن آشنایی دارند، این کتاب در همه کتابخانه‌ها موجود و در اختیار دیگران است، وی در معرفی شیعه می‌گوید:
الف: از ویژگی‌های شیعه، اعتقاد به
تناسخ و
حلول و
تشبیه است.
ب:
امام دهم شیعیان در
قم درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.
ج: هشام
بن حکم خدا را جسم می‌دانست و برای او اندازه‌ای برابر هفت وجب از وجب‌های خود قائل بود.
د: او علی را خدای لازم الاطاعه می‌دانست.
و دروغ‌های متعدد دیگری که به شیعه نسبت داده است، هر کس اندک آشنایی با مذهب شیعه داشته باشد دروغ بودن این مطالب برایش همانند آفتاب روشن است. بعضی از نویسندگان دیگر هم، بعد از وی، بی‌پروا شیعه را به شکل یاد شده معرفی کرده‌اند. برای نمونه «
احمد امین در کتاب
فجر الاسلام تهمت‌هائی به شیعه زد و سپس در
نجف از محضر مصلح کبیر
شیخ محمد حسین کاشف الغطا، معذرت خواست و گفت ریشه اشتباه من این بود که مصادر و مدارک کافی درباره عقیده شیعه نداشتم»،
که امروز این عذر هرگز پذیرفتنی نیست و از یک محقق چنین سخنی بعید است.
بسیار مشاهده گردیده که اطلاعاتِ موجود در میان اهل تسنن پیرامون شیعه، غالباً از کتابهای همانند ملل و نحل شهرستانی که از سر تعصب و با مستنداتی ضعیف یا بدون مدرک نگارش یافته‌اند، گرفته شده است و آثار زیانباری را در پی داشته است، این وضع در مورد فِرق اسلامی دیگر هم دیده می‌شود،
معتزله از فرقه‌های کلامی است که با چنین بی‌مهری‌های روبرو است و نسبت‌هایی که به آنها داده شده، غالباً با استناد به کتب مخالفین آنها بوده است که در نتیجه از نظر علمی ارزش لازم را ندارد علاوه بر دروغ‌های که آگاهانه یا غیر آگاهانه نویسندگانی، مانند شهرستانی به آنها نسبت داده‌اند. امید آن‌که نویسندگان فرق و مذاهب از سر انصاف و واقع‌بینی به این کار همت گمارند.
کتابهایی که دانشمندان مسلمان در زمینه ملل و نحل تالیف نموده‌اند به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند:
۱. کتابهایی که علاوه بر بحث در مورد مذاهب اسلامی به بحث درباره ادیان و مذاهب دیگر نیز پرداخته‌اند، مانند کتاب «الملل و النحل» تالیف عبدالکریم شهرستانی (م ۴۷۹ ق).
۲. کتابهایی که تنها به فرق و مذاهب اسلامی پرداخته‌اند: مانند «
اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات» تالیف
شیخ مفید.
۳. کتبی که نویسندگان آنها تنها بحث در مورد یکی از مذاهب اسلامی نموده‌اند و این نویسندگان گاه از طرفداران و یا مخالفان آن مذهب هستند: مانند «فرق الشیعه» نوبختی از اعلام شیعه.
لازم به ذکر است که کتب ردّیه نویسی، که از سوی پیروان مذهبی بر رد مذهب دیگر نوشته شده است. و نیز کتابهایی که به عنوان احتجاج و یا پاسخ به شبهات فرق دیگر نوشته شده، در این مجموعه قرار می‌گیرند. غرض ما هم حصر کتابها در این سه قسم نیست، ولی به نظر می‌رسد همه کتابهای ملل و نحل و فرق و مذاهب به نوعی به این سه قسم بر می‌گردد.
۱. قرآن کریم.
۲. فرهنگ فارسی معین.
۳. فرهنگ فارسی عمید.
۴. دکتر ابراهیم امینی و... المعجم الوسیط، ج۲، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ ۱۳۶۷.
۵. شرتونی، اقرب الموارد، ج۵، دار الاسوه، چ اول، لبنان، ۱۳۷۴.
۶. سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ج۱، انتشارات توحید، چ اول، سال ۷۱.
۷. شهرستانی عبدالکریم، ملل و نحل، ج۱، دار السرور بیروت، چ اول، ۱۳۶۸ ق.
۸. نجاشی، رجال نجاشی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم چ ۴، ۱۴۱۳ ق.
۹. ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، مرکز جهانی علوم اسلامی قم، چ ۱۳۷۷.
۱۰.
محمد جواد
شکور، فرهنگ فرق اسلامی مقدم، استاد کاظم شانه‌چی، انتشارات آستان قدس رضوی، چ سوم، ۱۳۷۵.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «فرق و مذاهب»، تاریخ بازیابی ۹۶/۱۰/۲۴.
