غدد جنسی زن (روانشناسی فیزیولوژی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
غدد جنسی زن، یکی از مباحث مطرح در
روانشناسی فیزیولوژیک بوده که شامل تخمدان‌ها می‌باشد. تخمدان‌ها علاوه بر ساختن سلول‌های جنسی ماده،
هورمون‌هایی را نیز ترشح کرده و به خون می‌ریزند. تخمدان‌ها پس از به وجود آمدن در
دوره جنینی به علت وجود گنادوتروپین‌های بدن مادر،
هورمون می‌سازند، ولی پس از تولد تا زمان
بلوغ غیرفعال می‌شوند.
این غدد در هنگام بلوغ بر اثر ترشح
هورمون‌های گنادوتروپین
هیپوفیز، فعال می‌شوند و تراکم
هورمون‌های جنسی در خون بالا می‌رود. بلوغ و بروز صفات ثانویه جنسی در زن و به وجود آمدن
دوره‌های ماهانه، تحت تاثیر این
هورمون‌ها صورت می‌گیرد.
تخمدان‌ها دو عضو بیضی‌شکل به‌اندازه یک بادام هستند که در حفره لگن قرار گرفته‌اند. تخمدان‌ها نیز مانند بیضه‌ها ابتدا در ناحیه کمر قرار دارند ولی به‌تدریج نزول کرده، در حفره لگن استقرار می‌گیرند. سطح تخمدان‌ها قبل از بلوغ صاف است و با پیشرفت سن ناصاف می‌شود.
تخمدان، توسط رباط مخصوص تخمدان به
رحم متصل بوده و از خارج توسط ورقه‌ای از سلول‌های پوششی به نام طبقه زاینده احاطه شده است. داخل تخمدان، سلول‌های جنسی در مراحل مختلف رشد، همراه با تعدادی سلول محافظ و بافت همبند دیده می‌شود. معمولا در هر سیکل تخمدانی، چند سلول جنسی به مرحله بلوغ می‌رسند ولی فقط یکی از آنها به عنوان اووسیت بالغ از تخمدان خارج می‌شود.
· یک
هورمون آزادکننده هیپوتالاموسی موسوم به
هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GNRH).
·
هورمون‌های جنسی هیپوفیز قدامی موسوم به
هورمون محرک
فولیکول (FSH) و
هورمون مولد جسم زرد (LK) که در پاسخ به ترشح GNRH از
هیپوتالاموس ترشح می‌شوند.
·
هورمون‌های تخمدانی،
استروژن و
پروژسترون که از تخمدان در پاسخ به دو
هورمون جنسی زنانه از
هیپوفیز قدامی ترشح می‌شوند.
این
هورمون‌ها در طول چرخه جنسی ماهانه زن به‌طور ثابت ترشح نمی‌شوند، بلکه در زمان‌های مختلف چرخه، به میزان‌های بسیار متفاوت ترشح می‌گردند.
هر تخمدان از تعدادی واحد ساختمانی به نام فولیکول ساخته شده است که در هر دوره ماهانه یکی از آنها رشد کرده و یک
تخمک را آزاد می‌سازد. سلول میانی هر فولیکول، سازنده تخمک است و سلول‌هایی که اطراف آن قرار دارند، استروژن و کمی پروژسترون ترشح می‌کنند. سلول‌های پیرامون فولیکول از داخل به خارج لایه‌های گرانولوزا، پوشش داخلی و پوشش خارجی را می‌سازند. لایه‌های گرانولوزا و پوشش داخلی، نقش ترشحی دارند.
در خانمی با چرخه جنسی طبیعی ۲۸ روزه،
تخمک‌گذاری در روز چهاردهم بعد از شروع
قاعدگی روی می‌دهد. کمی پیش از تخمک‌گذاری، جدار خارجی برجسته فولیکول، به سرعت متورم می‌شود و ناحیه کوچکی در مرکز کپسول فولیکول به نام استیگما به سمت بیرون برآمده می‌شود. ظرف ۳۰ دقیقه، مایع فولیکولی از استیگما به بیرون می‌تراود و حدود ۲ دقیقه بعد، استیگما پاره شده و منجر به خروج مایع چسبناک‌تری که در مرکز فولیکول تجمع یافته، می‌گردد. این مایع چسبناک حامل تخمک است که به وسیله توده‌ای شامل چندین هزار سلول گرانولوزا موسوم به‌هاله شعاعی احاطه شده است.
حدودا دو روز پیش از تخمک‌گذاری، میزان ترشح LH از هیپوفیز قدامی به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد و به ۶ تا ۱۰ برابر می‌رسد و حدودا ۱۶ ساعت پیش از تخمک‌گذاری، به حداکثر خود می‌رسد. همزمان FSH نیز به میزان ۲ تا ۳ برابر افزایش می‌یابد و با همکاری این دو
هورمون، فولیکول متورم می‌شود. همچنین LH اثر ویژه‌ای روی سلول‌های گرانولوزا و تکا دارد و باعث می‌شود این سلول‌ها به‌طور عمده پروژسترون ترشح کنند. بنابراین حدودا یک روز قبل از تخمک‌گذاری، میزان ترشح استروژن شروع به کاهش می‌کند در حالی که ترشح فزاینده پروژسترون آغاز می‌شود. پس در صورت رشد سریع فولیکول، کاهش ترشح استروژن و شروع ترشح پروژسترون، تخمک‌گذاری روی می‌دهد. در ضمن در صورت عدم جهش LH پیش از تخمک‌گذاری، تخمک‌گذاری رخ نمی‌دهد.
طی چند ساعت آخر دو اتفاق روی می‌دهد که هر دو برای تخمک‌گذاری ضروری هستند:
الف. کپسول فولیکول شروع به ترشح آنزیم‌های پروتئولیتیک از لیزوزوم‌ها می‌کند که منجر به حل شدن کپسول فولیکول می‌شود.
ب. همزمان با آن، عروق خونی جدیدی در جدار فولیکول رشد می‌کنند و همچنین پروستاگلندین‌ها (هورمون موضعی متسع‌کننده عروق) نیز به بافت فولیکول ترشح می‌شوند.
این دو اثر، منجر به تراوش پلاسما به درون فولیکول شده و باعث متورم شدن فولیکول می‌گردد. سرانجام فولیکول در اثر فشار داخل، پاره شده و تخمک خارج می‌شود.
پس از تخمک‌گذاری، جای خالی تخمک با تکثیر سلول‌های
هورمون‌ساز پیرامونی پر می‌شود و در آن برجستگی زردرنگ کوچکی به نام
جسم زرد به وجود می‌آید. سلول‌های جسم زرد، پروژسترون و کمی استروژن ترشح می‌کنند. در صورتی که بارداری صورت گیرد، جسم زرد تا پایان
دوره حاملگی باقی می‌ماند و به ترشح
هورمون ادامه می‌دهد و در این مدت تخمک‌گذاری و دوره‌های ماهانه قطع می‌شود. اگر لقاح و بارداری صورت نگیرد در پایان دوره ماهانه جسم زرد تحلیل رفته، ترشح
هورمون‌های آن قطع می‌شود و با ریزش دیواره رحم یک دوره ماهانه دیگر آغاز می‌گردد.
دو نوع
هورمون جنسی تخمدان عبارتند از: استروژن‌ها و پروژستین‌ها. به ترتیب استرادیول، مهمترین استروژن بدن و پروژسترون، مهمترین پروژستین بدن می‌باشد. استروژن‌ها عمدتا باعث پیشرفت تکثیر و رشد سلول‌های ویژه‌ای در بدن می‌شوند که مسئول تکامل اکثر صفات ثانویه جنسی زنانه می‌باشند. پروژستین‌ها عمدتا در جهت آماده‌سازی رحم و پستان‌ها برای بارداری و شیردهی عمل می‌کنند.
کار اصلی استروژن‌ها، ایجاد تکثیر سلولی و رشد بافت‌های‌اندام‌های جنسی و سایر بافت‌های مرتبط با تولید مثل است.
در
کودکی، استروژن‌ها فقط به میزان بسیار کمی ترشح می‌شوند، اما هنگام
بلوغ تحت تاثیر
هورمون‌های گنادوتروپیک هیپوفیز، میزان آنها تا ۲۰ برابر افزایش می‌یابد. در این زمان‌اندام‌های جنسی زنانه از حالت بچه‌گانه به صورت‌اندام‌های بالغ زنانه درمی‌آیند.اندازه تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، رحم و واژن هر یک چندین برابر می‌شود.اندام‌های تناسلی خارجی نیز بزرگ شده و همراه با آن، چربی در پوبیس و لب‌های بزرگ نشست می‌کند و لب‌های کوچک نیز بزرگ می‌شوند. علاوه بر این استروژن، اپی‌تلیوم واژن را از نوع مکعبی به شکل مطبق در می‌آورد که نسبت به تروما (ضربه) و عفونت‌ها، بسیار مقاوم‌تر است.
استروژن‌ها موجب تکامل بافت‌های زمینه‌ای پستان، رشد یک سیستم گسترده مجاری و رسوب چربی در پستان‌ها می‌شوند. آلوئول‌ها یا حبابچه‌های پستان تحت تاثیر استروژن کمی رشد می‌کنند، اما رشد و عملکرد نهایی آنها تحت تاثیر پروژسترون و پرولاکتین، صورت می‌گیرد.
استروژن فعالیت استئوکلاستی را در استخوان مهار کرده و لذا رشد استخوان را تحریک می‌کند. استروژن، هم روی رشد قدی استخوان تاثیر می‌گذارد و هم باعث جوش خوردن اپی‌فیز استخوان‌های بلند به تنه آنها می‌شود.
استروژن‌ها میزان متابولیسم کل بدن را مختصری افزایش می‌دهند. این
هورمون‌ها همچنین سبب نشست مقادیر زیادی چربی در بافت زیرجلدی می‌شوند. در نتیجه، درصد چربی در بدن زنان بسیار بیشتر از مردان که پروتئین بیشتری دارند، می‌باشد. چربی در بدن زن، بیشتر در پستان، بافت زیرجلدی و ران‌ها تجمع پیدا می‌کند.
اثر پروژسترون روی رحم: مهمترین عمل پروژسترون، پیشبرد تغییرات ترشحی آندومتر رحم در جریان نیمه دوم چرخه ماهانه جنسی و آماده‌سازی رحم برای لانه‌گزینی تخمک بارورشده می‌باشد. علاوه بر این، پروژسترون شدت انقباضات رحم را کاهش داده و از این طریق جلوی دفع تخمک لانه‌گزین شده را می‌گیرد.
اثر پروژسترون روی لوله‌های فالوپ: پروژسترون همچنین موجب افزایش ترشح مخاط پوشاننده لوله‌های فالوپ نیز می‌شود. این ترشحات جهت تغذیه تخم در حال تقسیم در حین عبور از لوله‌ها جهت لانه‌گزینی در رحم ضروری هستند.
اثر پروژسترون روی پستان‌ها: پروژسترون موجب تکامل لوبول‌ها و آلوئول‌های پستان شده و باعث تکثیر، بزرگ شدن و بروز ماهیت ترشحی سلول‌های آلوئولی می‌شود. البته پروژسترون باعث ترشح شیر از سلول‌های آلوئولی نمی‌شود، بلکه شیر به وسیله پرولاکتین از
غده هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود.
اثر پروژسترون روی سیکل ماهانه جنسی: پروژسترون در زن غیرباردار به میزان بسیار کمی توسط سلول‌های فولیکولی تولید می‌شود، اما در زن باردار، پروژسترون به مقدار نسبتا زیادی به وسیله جسم زرد و جفت ترشح می‌شود. در اثر ترشح زیاد پروژسترون در دوران بارداری، تخمک‌گذاری متوقف شده و دوره‌های ماهانه جنسی زیر قطع می‌شوند.
بلوغ به معنای شروع حیات جنسی بزرگسالی است و منارک به مفهوم آغاز چرخه قاعدگی می‌باشد. دوره بلوغ که به دلیل افزایش تدریجی ترشح
هورمون گنادوتروپیک از هیپوفیز به وجود می‌آید، حدودا در سال هشتم زندگی شروع می‌شود و معمولا با شروع قاعدگی در دختران بین سنین ۱۱ تا ۱۶ سالگی به اوج خود می‌رسد.
یائسگی، به صورت آخرین دوره خون‌ریزی قاعدگی در خانم‌ها تعریف می‌شود. در این دوره از دست دادن پیشرونده عملکرد تخمدانی و انواعی از تغییرات اندوکرین (درون‌ریز)، سوماتیک و روانی وجود دارند. سن متوسط زنان در زمان قطع خون‌ریزی قاعدگی ۵۰ تا ۵۱ سالگی است. اما از حدود ۴۰ تا ۵۰ سالگی معمولا چرخه جنسی نامنظم شده و تخمک‌گذاری در بعضی از چرخه‌ها اتفاق نمی‌افتد. علت یائسگی، "فرسایش" تخمدان‌ها می‌باشد. در تمام طول حیات تولیدمثلی یک خانم، حدود ۴۰۰ فولیکول بالغ به شکل تخمک آزاد می‌شوند.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «غدد جنسی زن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۵/۱۲.
