عیون الحکم و المواعظ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«عیون الحکم و المواعظ»، به
زبان عربی، نوشته ابو الحسن، علی بن ابی نزال لیثی واسطی، از علمای
قرن ششم هجری، حاوی سخنان کوتاه
امیر المؤمنین، علی علیه‌السّلام است و در آن، بیش از ده هزار
حدیث گرد آمده است.
نسخه موجود در برنامه، در ۲۹ باب به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده که هر باب نیز مشتمل بر فصولی است.
علامه مجلسی، در «
بحار الانوار» آن را حاوی سی باب دانسته است که در باب سی‌ام، سخنان کوتاه امیرالمؤمنین علیه‌السّلام درباره
توحید و وصایا آمده است، البته نسخه‌های خطی این کتاب- حتی نسخه‌ای که به دست
صاحب ریاض العلماء رسیده- فاقد باب سی‌ام بوده است.
ترتیب کتاب، همان ترتیب «غرر الحکم» است، و حکمت‌های آن نیز عموما از غرر است، ولی با این فرق که نویسنده:
۱. حکمت‌ها را پس و پیش کرده است؛
۲. برخی فصل‌ها را در هم ادغام نموده است؛
۳. در ابتدای هر باب، تعداد حکمت‌های آن باب را با ذکر رقم مشخص کرده است.
باب سی‌ام کتاب، مفقود می‌باشد و تاکنون یافت نشده است؛ تنها
علامه مجلسی، در «
بحار الانوار» بخشی از آن را در جلد ۷۴، ص۴۲۳- ۴۴۴، حدیث ۴۳ به بعد،
بقل کرده و مشخصات برخی از فصل‌های این باب را نیز بیان نموده است. هم چنین در ج۷۳، ص۱۰۸، ح ۱۰۹، باب حب الدنیا و ذمها
و نیز در این دو مورد از این کتاب نقل نموده است.
مرحوم صاحب «ریاض العلماء»، در کتاب خود،
تصریح کرده که تمامی نسخه‌هایی که دیده، فاقد باب سی‌ام بوده است و جالب توجه اینکه علامه مجلسی، در «بحار الانوار» از باب‌های بیست و نه گانه کتاب، هیچ مطلبی نقل نکرده و شاید بدین علت که آن را مشابه «
غرر الحکم» یا شبیه نسخه‌ای از آن می‌دیده، ولی از باب سی‌ام که دیگر شبیه غرر نمی‌باشد، نقل نموده و شاید به دلیل بی دقتی مؤلف، در نقل، تنها به ذکر نمونه‌هایی از آن اکتفا کرده است. با در نظر گرفتن این نکته که مؤلف، آن جا که با پس و پیش نمودن احادیث «غرر الحکم»،
حدیث نقل می‌کند، از محدوده کلمات
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام خارج نشده و در آن جا که گاهی از «
خصال»
شیخ صدوق و غیره مطلب نقل کرده، کلمات امیرالمؤمنین و غیر آن را آورده است، حدس قوی این است که باب سی‌ام که خارج از محدوده غرر بوده، معجونی از کلمات امیر مؤمنان و دیگران، حتی غیر معصومین بوده است.
نکته دیگری که این جا باید یادآور شویم، این است که برخی به اشتباه، این کتاب را بزرگ‌ترین مجموعه کلمات قصار امیر مؤمنان علیه‌السّلام می‌دانند، درحالی که غرر الحکم با داشتن ۱۱۰۵۰ حدیث، حدود هزار کلمه بیشتر از این کتاب دارد و جمع کلمات باب‌های ۲۹ گانه، ۱۰۲۵۳ عدد است و ما بقی از باب سی‌ام می‌باشد که در نسخه حاضر موجود نیست؛ وانگهی هر چه کتاب «عیون الحکم» دارد، از غرر است و اندکی، از «خصال» و غیره می‌باشد.
یکی از اشکالاتی که بر این کتاب و بر «غرر الحکم» وارد است، این است که در تهیه کلمات قصار، تنها به ظاهر و کمیت و
سجع و قافیه و بالابردن آمار توجه شده و چندان توجهی به معنی و کیفیت نشده است و گاهی به خاطر آوردن کلمه‌ای که اولش آن حرف مورد نظر باشد، کلام را تقطیع کرده و به صورت ناقص می‌آورند و حتی گاهی آیات
قرآن را به اشتباه جزو کلمات قصار آورده‌اند و دیگر مواردی که این جا چندان جای بحث از آن نمی‌باشد و باید در مقدمه «غرر الحکم» مورد دقت و پی گیری قرار گیرد.
مؤلف، در مقدمه، به بیان منابع پرداخته و هشت منبع را ذکر کرده است، اما متاسفانه پس از بررسی دقیق، مشخص شد که نزدیک به صددرصد مطالب کتاب (البته ۲۹ باب موجود)، از «غرر الحکم» گرفته شده؛ گاهی از یک حکمت، دو حکمت ساخته و یا به عکس.
شیوه نقل از «غرر» نیز عجیب است؛ گاهی در یک باب، از اول فصل شروع کرده، یکی در میان، نقل می‌کند تا به آخر باب می‌رسد، آن گاه برگشته و هر چه را جا گذاشته نقل می‌کند و در باب دیگر، از آخر و یا از وسط باب شروع می‌کند و به جلو یا به عقب می‌رود، مقداری را نقل می‌کند و مقداری را رها می‌نماید، سپس آنهایی را که رها کرده، در پایان می‌آورد.
در حکمت‌های «غرر الحکم»
مراعات سجع شده و هر دو یا سه حکمت، دارای یک
سجع می‌باشد، ولی مؤلف «عیون»، اینها را چندان رعایت نکرده و در بسیاری از موارد،
سجع را به هم ریخته است و گاهی در این رفت و آمدهایی که داشته و یکی را نقل کرده و دیگری را رها نموده، دچار اشتباه شده و حکمت‌هایی را که قبلا ذکر کرده، دوباره آنها را تکرار نموده است.
پس از «غرر الحکم»، مؤلف، گاهی از کتاب «خصال» شیخ صدوق، مطالبی را نقل کرده که اگر نقل نمی‌کرد بهتر بود، زیرا کلماتی را از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و امیر مؤمنان و
امام باقر و
امام صادق و
امام رضا علیه‌السّلام آورده و تمام آنها را به عنوان کلمات امیر مؤمنان علیه‌السّلام معرفی کرده است، چرا که مبنای کتاب بر این است، البته محقق کتاب در پاورقی‌های کتاب، این موارد را مشخص نموده است.
اما کتاب‌های دیگر که مؤلف، به عنوان مصادر کتاب نقل کرده، معلوم نیست چیزی را از آنها نقل نموده باشد، مگر در موارد بسیار اندک و یا ممکن است در باب سی‌ام کتاب، نقل کرده که فعلا این باب، در دست رس نیست. تمام حکمت‌های «عیون»، بر «غرر»، عرضه گشته است و مواردی که در «غرر» نبوده است، در پاورقی مشخص شده و موارد اختلاف با «غرر» نیز ثبت شده است.
تحقیق این کتاب، با مراجعه به دو نسخه و تلفیق آنها انجام گرفته است؛ نخست، نسخه کتاب «ناسخ التواریخ» که کامل تر بود و با رمز (ت) مشخص شده است و سپس نسخه کتاب خانه مرحوم
آیة الله مرعشی که قدیمی‌ترین نسخه شناخته شده کتاب است و با رمز (ب) مشخص شده است.
حکمت‌های تکراری که نشانه بی دقتی مؤلف بوده، از کتاب حذف شده و برخی از اشتباهات مؤلف، تصحیح گردیده، از جمله اشتباه بین (ض) و (ظ) و بین (لا) ناهیه و (لا) نافیه. هم چنین تمام احادیث کتاب، شماره گذاری شده است.
میرزا محمد تقی خان سپهر کاشانی،
لسان الملک (م ۱۲۹۷ ق)، کتاب را با اضافاتی همراه با ترجمه فارسی بخشی از آن، در جلدهای پنجم و ششم «
ناسخ التواریخ» نقل کرده و مکرر به چاپ رسیده است. هم چنین احمد بن محمد بن خلف، به سال ۱۱۵۲، آن را تلخیص کرده و «المحکم المنتخب من عیون الحکم» نامیده است. نسخه حاضر، به همت آقای حسین حسینی بیرجندی مورد تحقیق قرار گرفته است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
