عیسی بن عبدالعزیز جزولی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جزولی، ابوموسی عیسی بن عبدالعزیز بن یلَلْبَخْت، نحوی و لغت‌شناس مغربی قرن هفتم بود.
جزولی به جزوله (به فتح یا ضمّ ج) قبیله‌ای از قبایل بربر منتسب است.
از تاریخ تولد و
زادگاه وی اطلاعی در دست نیست.
فقه و
اصول
مذهب مالکی را نزد
ابومنصور ظافر مالکی اصولی (متوفی ۵۹۷) آموخت و نحو را از
عبداللّه بن بَرّی (متوفی ۵۸۲) و
صحیح بخاری را از ابومحمد بن عبیداللّه (قرن ششم) فراگرفت.
مدتی از عمر خود را در سفر به مشرق گذراند. پس از ادای
فریضه حج ، برای کسب
علم به مصر رفت. در آن‌جا در نهایت
فقر زندگی کرد و برای به دست آوردن مایحتاج خود، زحمت فراوانی متحمل شد. سپس به مغرب بازگشت و در اَلْمَرِیة، کتاب اصول
ابن‌سرّاج (متوفی ۳۱۶) را که دستنوشته خودش بود و آن را نزد استادش، ابن‌برّی، خوانده بود، برای امرار معاش گرو گذاشت.
رهن کننده کتاب، وضع او را برای ابوالعباس مغربی، یکی از زاهدان مغربی، فاش کرد و او نیز مطلب را برای سلطان مغرب بازگو نمود. سلطان مغرب نیز به جزولی عنایت کرد. جزولی به بِجایه رفت و مدتی در آن‌جا اقامت کرد.
جزولی مدتی در شهر مراکش به تدریس نحو پرداخت و مدتی مسئولیت خطابه و تعلیم
قرآن و دیگر متون اسلامی را در
مسجد جامع مراکش به عهده داشت.
در المریه نیز منصب قرائت (
قرائت ابوعمرو بصری ) و تدریس آن را پذیرفت و در بجایه نحو تدریس می‌کرد.
جزولی بین سالهای ۶۰۳ تا ۶۱۶ در هسکوره درگذشت.
برخی از شاگردان جزولی عبارت بوده‌اند از:
ابوالقاسم نحوی ورقی اندلسی ،
ابوعلی عمر بن محمد شَلَوْبِینی (متوفی ۶۴۵)،
ابن‌مُعْطی (متوفی ۶۲۸) و
ابوعبداللّه بن محمد بن قاسم بن مَنداس آخرین شاگرد وی
ابوعمر بن حَوْط‌اللّه بود که از جزولی اجازه گرفت.
از تألیفات او، مقدمه‌ای بر الجُمل زجّاجی (متوفی ۳۳۷) است به نام قانون، که مکتوبات جزولی در مجلس درس ابن‌برّی و بحثهای بین استاد و شاگردان و مسائل دیگر در آن مطرح شده است، اما جزولی آن را جزو تألیفات خود نیاورده است. این مقدمه شامل مباحثی پیچیده در
علم نحو است که در نهایت ایجاز بیان شده است.
قانون بسیار مورد توجه قرار گرفت و عده‌ای به شرح آن پرداختند
. با وجود نگارش شروح فراوان بر این کتاب و مثال‌هایی که برای قوانین آن آورده‌اند، علمای نحو این کتاب را دارای رموز و اشاراتی دانسته‌اند که حقیقت آن‌ها درک نشده است.
عده‌ای به علت سنگینی مباحث کتاب، آن را جدلیات منطقی در علم نحو دانسته و عده‌ای نیز آن را کتابی عقلی و منطقی به شمار آورده‌اند.
جزولی خود نیز در یک مجلد بزرگ شرحی بر این مقدمه نوشته است.
عبدالقادر بغدادی
از آرای جزولی در مباحث مختلف استفاده کرده است.
شوقی ضیف نیز به بعضی مباحث نحوی مشترک بین جزولی و دیگر علمای نحو اشاره نموده است.
از دیگر تألیفات اوست: الجزولیة (رساله‌ای در علم نحو)، امالی فی النحو، مُخْتَصَرُالْفَسْر (شرح) ابن جنی لدیوان متنبی، شرح اصول ابن‌السراج و شرح قصیده بانَتْ سُعاد
منابع:
(۱) ابن‌ابّار، التکملة لکتاب الصلة، چاپ کودرا، مادرید ۱۸۸۹.
(۲) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۳) ابن‌قنفذ، الوفیات، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۴) ابن‌وردی، تاریخ ابن‌الوردی، نجف ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
(۵) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۵، نقله الی‌العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵.
(۶) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵.
(۷) عبدالقادر بن عمر بغدادی، خزانة الادب و لب لباب لسان‌العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۹۶۷ـ۱۹۸۰.
(۸) احمد بن
علی دلجی، الفلاکة و المفلوکون، قاهره (۱۳۲۲).
(۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹.
(۱۰) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و
النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۱۱) شوقی ضیف، المدارس النحویة، قاهره (۱۹۶۸) هایی.
(۱۲) احمد بن احمد غبرینی، عنوان الدرایة فیمن عرف من‌العلماء فی المائة السابعة ببجایة، چاپ عادل نویهض، بیروت ۱۹۷۹.
(۱۳)
علی بن یوسف قفطی،
انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/ ۱۹۵۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۴۶۶۰.
