عول (فقه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عَول، افزونی سهام وارثان از
ترکه و مقابل
تعصیب است.
عول در
لغت به معنای زیاده و نقصان؛ هر دو آمده است. اگر به مال اضافه شود به معنای نقصان خواهد بود؛ زیرا مال نسبت به سهام نقصان دارد؛ اما اگر به سهام اضافه شود در معنای زیاده به کار می‌رود؛ چون سهام افزون بر
ترکه‌اند.
عول در
اصطلاح عبارت است از افزونی سهام وارثان از
ترکه میّت؛ به گونه‌ای که نقصان
ترکه در سهم همه وارثان به نسبت سهمشان وارد آید.
از آن در باب
ارث سخن گفته‌اند.
از دیدگاه فقهای
شیعه امامی عول باطل است و در صورت افزون بودن سهام،
نقص تنها متوجه بعضی معیّن از وارثان می‌شود نه همه آنان. در مقابل، عامّه آن را صحیح دانسته و نقصان را متوجه همه وارثان به نسبت سهمشان می‌دانند.
نقل کرده‌اند نخستین مسئله در ارث که عول در آن رخ داد، در دوران حکومت عمر بود که زنی مُرد و شوهر و دو خواهرش وارث او بودند که
سهم شوهر
نصف و سهم دو خواهر دوسوم می‌شد. در این صورت اگر شوهر
نصف ترکه را بردارد، سهم خواهران (دوسوم) به
نصف تقلیل می‌یابد و اگر خواهران دوسوم را بردارند، سهم شوهر (
نصف) به یک سوم کاهش می‌یابد. عمر پس از مشورت با گروهی، نقص را بر همه به نسبت سهمشان وارد کرد. از
ابن عباس نقل کرده‌اند که به این حکم اعتراض کرد و گفت: اگر وارثانی را که
خدا مقدم کرده، مقدم داشته و وارثانی را که خدا مؤخر داشته، مؤخر می‌داشتند، هیچ گاه عول لازم نمی‌آمد.
عول تنها در میان وارثانی که مقدار ارث آنان در
قرآن کریم تعیین شده رخ می‌دهد. آن نیز تنها در فرض وجود
زوج یا زوجه با دیگر ورثه فرض بر (دختر یا دختران و خواهر یا خواهران پدری و مادری یا پدری) در برخی موارد تحقق می‌یابد، مانند اینکه وارثان، زوج،
پدر و مادر و دختر یا زوجه، پدر و
مادر و دو دختر باشند. بنابر دیدگاه
فقهای امامی زوج یا زوجه و نیز پدر و مادر تمامی سهم خود را برمی‌دارند و باقی مانده به
دختر یا خواهر
میّت می‌رسد. بنابر این، نقصان در سهم دختران یا خواهران پدری و مادری یا پدری خواهد بود.
ضابطه کلّی در ورود نقص بر وارثان از دیدگاه شیعه فرضی است که در قرآن کریم برای وارثان مقرر شده است. اگر برای وارث تنها یک فرض مقرر شده باشد، مانند دختران، نقص متوجه او می‌شود؛ اما اگر برای وارث، دو فرض فرض کم و فرض زیاد مقرر شده باشد، مانند زوج و زوجه و مادر و برادران مادری، نقص متوجه او نمی‌گردد و در نتیجه از سهم تعیین شده چیزی کاسته نمی‌شود.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، زیر نظر آیت‌الله محمود هاشمی‌شاهرودی، ج۵، ص۵۰۹، برگرفته از مقاله «عول».
