عوامل ارتجاع
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
با‌توجّه به
آیات می‌توان عوامل
ارتجاع را به دو عاملِ درونی (عواملی که در خود شخص وجود دارند) و عوامل بیرونی (عواملی که از خارج، ارتجاع شخص را سبب می‌شوند) تقسیم کرد.
قرآن در طول همه این عوامل، از
شیطان به‌طور خاص یاد‌کرده و او را در ایجاد و زمینه‌سازی عوامل ارتجاع مؤثّر می‌شمارد.
آیه۲۱
لقمان پافشاری بر آیین پدران و نپذیرفتن
کتاب خدا را پاسخی از سوی کافران به فراخوانیِ شیطان به عذاب سوزان تلقّی می‌کند:«واِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعوا ما اَنزَلَ اللّهُ قالوا بَل نَتَّبِعُ ما وجَدنا عَلَیهِ ءاباءَنا اَو لَو کانَ الشَّیطنُ یَدعوهُم اِلی عَذابِ السَّعیر».
آیه۶۰
نساء نیز درخواست داوری از حاکمان باطل را پس از
ایمان آوردن به
دین حق که به نوعی ارتجاع است، خواسته شیطان برای گمراه‌سازی
انسان و به بیراهه کشیدن او دانسته:
«اَلَم تَرَ اِلَی الَّذینَ یَزعُمونَ اَنَّهُم ءامَنوا بِما اُنزِلَ اِلَیکَ وما‌اُنزِلَ مِن قَبلِکَ یُریدونَ اَن یَتَحاکَموا اِلَی الطّغوتِ وقَد اُمِروا اَن یَکفُروا بِهِ ویُریدُ الشَّیطنُ اَن یُضِلَّهُم ضَللاً بَعیدا».
این عمل از نگاه
قرآن ، نشانه ارتجاع و ارتداد منافقان است. همچنین نقش شیطان در
ارتجاع از آیه۲۵ محمد
نیز فهمیده می‌شود. در این آیه، عامل ارتجاع و
ارتداد به
گذشته، جلوه
گری کفر به‌دست شیطان دانسته شده است:«اِنَّ الَّذینَ ارتَدّوا عَلی اَدبرِهِم مِن بَعدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الهُدَی الشَّیطنُ سَوَّلَ لَهُم واَملی لَهُم».
اکنون پس از شناخت نقش
شیطان به بررسی سایر عوامل و زمینه‌های ارتجاع می‌پردازیم:
انسان که در امور مادّی تنوّع طلب و نوگرا است، اغلب در امور معنوی و اعتقادات مذهبی از نوآوری گریزان و به
آرامش و ثبات متمایل است؛ ازاین‌رو پیامبران هنگام ابلاغ آیین جدید الهی با این واکنش از سوی اقوام خود مواجه می‌شدند که «ما چنین چیزی را میان نیاکانمان نشنیده‌ایم»،
و به همین جهت، آنان درباره این آیینِ متعارض با عقاید پدران‌شان، اظهار تردید می‌کردند.
در برخی آیات از تأثیر تعصّبات قومی و نژادی در مقاومت اقوام در مقابل
دعوت پیامبران یاد‌شده است
؛ چنان‌که
یهود فقط به جهت برانگیختن
پیامبر اسلام ازمیان نژاد عرب و نه نژاد آن‌ها، از پذیرش اسلام امتناع ورزیدند.
در آیه۱۳۸
اعراف موسی (علیه‌السلام) بازگشت بنی‌اسرائیل را به بت‌پرستی، پس از رهایی از دست
فرعون ، بر اثر نادانی آنان می‌داند:«وجوَزنا بِبَنی اِسرءیلَ البَحرَ... قالوا یموسَی اجعَل لَنا اِلهًا کَما لَهُم ءالِهَةٌ قالَ اِنَّکُم قَومٌ تَجهَلون». همچنین طبق آیه۶۴ زمر
مشرکان به جهت فراخواندن مسلمانان به ارتجاع و بازگشت به بت‌پرستی، جاهل خوانده شده‌اند:«قُل اَفَغَیرَ اللّهِ تَأمُرُونّی اَعبُدُ اَیُّهَا الجهِلون»؛ چنان‌که بادیه‌نشینی و دوری از فرهنگ و تمدّن که خود از زمینه‌های نادانی است، یکی از اسباب پافشاری بر عقاید کهنه و باطل دانسته شده:«اَلاَعرابُ اَشَدُّ کُفرًا ونِفاقًا واَجدَرُ اَلاّ یَعلَموا حُدودَ ما اَنزَلَ اللّهُ...».
مقاومت بیش‌تر این افراد در برابر دین حق به جهت
طبیعت خشک، دوری از فرهنگ،
علم و عالمان است که آنان را از نیک‌اندیشی دور ساخته است.
آیه۶۸
مؤمنون مشرکان را به جهت نپذیرفتن
اسلام سرزنش کرده، منشأ آن را عدم تدبر واندیشه دانسته است:«اَفَلَم یَدَّبَّرُوا القَولَ اَم جاءَهُم ما لَم یَأتِ ءاباءَهُمُ الاَوَّلین»؛ چنان‌که عامل اصلی گزینش چنین عقایدی نیز از سوی پیشینیان،
جهل و بی‌خردی آنان دانسته شده است.
در برخی آیات، از حاکمان و سردمداران ظالم به‌صورت یکی از عوامل ارتجاع اقوام به عقاید باطل، یاد‌شده است. فرعون برای بازگرداندن گروندگان به موسی به عقاید باطل
گذشته، آنان را به قطع دست و پا و به
صلیب کشیدن تهدید می‌کند:«... ءامَنتُم بِهِ قَبلَ اَن ءاذَنَ لَکُم... فَسَوفَ تَعلَمون • لاَُقَطِّعَنَّ اَیدِیَکُم واَرجُلَکُم مِن خِلف ثُمَّ لاَُصَلِّبَنَّکُم اَجمَعین»
نیز بیم
اصحاب کهف از فشار و اِعمال زور حاکمان کافر عصر خود را به جهت
ارتداد و
ارتجاع به آیین باطل گزارش داده است:«اِنَّهُم اِن یَظهَروا عَلَیکُم یَرجُموکُم اَو یُعیدوکُم فی مِلَّتِهِم...».
از‌جمله کسانی‌که با دعوت انبیا مخالفت می‌کردند، مترفان بودند:«و‌ما اَرسَلنا فی قَریَة مِن نَذیر اِلاّ قالَ مُترَفوها اِنّا بِما اُرسِلتُم بِهِ کفِرون».
آنان، هم خود بر عقاید باطل گذشتگان پای می‌فشردند:«و‌کَذلِکَ ما اَرسَلنا مِن قَبلِکَ فی قَریَة مِن نَذیر اِلاّ قالَ مُترَفوها اِنّا وجَدنا ءاباءَنا عَلی اُمَّة و اِنّا عَلی ءاثرِهِم مُقتَدون»،
و هم به زیر دستان‌شان سفارش می‌کردند که بر آیین پیشین خود بمانند و از آن دست برندارند:«وانطَلَقَ المَلاَُ مِنهُم اَنِ امشوا واصبِروا عَلی ءالِهَتِکُم اِنَّ هذا لَشَیءٌ یُراد...».
آنان مردم را چنین بیم می‌دادند که با پیروی از
پیامبر و در نتیجه دست برداشتن از آیین نیاکان، زیان خواهند دید:«وقالَ المَلاَُ الَّذینَ کَفَروا مِن قَومِهِ لئِنِ اتَّبَعتُم شُعَیبًا اِنَّکُم اِذًا لَخسِرون».
مقصود از خسران در این
کلام ، ضرر مادّی چون از دست دادن سرمایه یا هلاکت
(به‌دست آن مترفان) بوده یا ضرر معنوی و خسارت در آیین است.
گویی آن‌ها، راه نجات را در بت‌پرستی می‌پنداشتند.
همچنین آنان از حربه‌های دیگری، مانند اخراج از شهر و آبادی برای بازگرداندن مؤمنان به آیین باطل استفاده می‌کردند:«قالَ المَلاَُ الَّذینَ استَکبَروا مِن قَومِهِ لَنُخرِجَنَّکَ یشُعَیبُ والَّذینَ ءامَنوا مَعَکَ مِن قَریَتِنا اَولَتَعودُنَّ فی مِلَّتِنا...».
آنان از
شعیب و گروندگان به او می‌خواستند که به آیین بت‌پرستی باز‌گردند. گویی شعیب پیش‌تر بر آن آیین بوده است. برخی این پندار را ناشی از مخفی‌سازی و
تقیّه شعیب در
گذشته یا سکوت او و مأموریّت نداشتن وی برای
تبلیغ دانسته‌اند یا این‌که خطاب، فقط پیروان پیامبر را دربرگیرد.
برخی نیز گفته‌اند که مادّه «عود» با «الی» به‌معنای بازگشت و با «فی» به‌معنای دگرگونی و تغییر حالت‌است.
طبق بیان
قرآن ، مشرکان نه‌تنها دشمن مسلمانان بوده، بلکه مایل بودند آنان به
کفر باز‌گردند:«اِن یَثقَفوکُم یَکونوا لَکُم اَعداءً... وودّوا لَو تَکفُرون»،
و در رسیدن به این مقصود، پیوسته با آنان می‌جنگیدند:«... ولا یَزالونَ یُقتِلونَکُم حَتّی یَرُدّوکُم عَن دینِکُم اِنِ استَطعوا...»،
و حتّی به مسلمانان وعده می‌دادند در‌صورت پیروی از آنان، بار گناهانشان را به گردن می‌گیرند:«وقالَ الَّذینَ کَفَروا لِلَّذینَ ءامَنُوااتَّبِعوا سَبیلَنا ولنَحمِل خَطیکُم»
؛ ازاین‌رو قرآن به مؤمنان هشدار می‌دهد که در‌صورت پیروی از مشرکان، آنان را به عقاید باطل پیشین باز‌می‌گردانند.
آنان در مواردی نیز با
تهدید و ارعاب، پیامبران و پیروان‌شان را به بازگشت به آیین خود امر می‌کردند:«وقالَ الَّذینَ کَفَروا لِرُسُلِهِم لَنُخرِجَنَّکُم مِن اَرضِنا اَو لَتَعودُنَّ فی مِلَّتِنا».
از سوی دیگر،
اهل‌کتاب به‌ویژه یهود
نیز به منظور رواج پدیده ارتجاع و بازگشت به آیین باطل میان مسلمانان، به حربه‌هایی دست زدند که در این میان، مهم‌ترین حیله آنان برای بازگشت مسلمانان به جاهلیّت این بود که به برخی از هم کیشان خود توصیه کردند که صبحگاهان به
اسلام بگرایند؛ سپس شام‌گاهان به بهانه این‌که
محمّد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نشانه و ویژگی‌های پیامبر موعود را ندارد، از اسلام برگردند تا بدین‌سان در
ایمان مسلمانان تزلزل ایجاد کنند «و‌قالَت طَائِفَةٌ مِن اَهلِ الکِتبِ ءامِنوا بِالَّذی اُنزِلَ عَلَی الَّذینَ ءامَنوا وَجهَ النَّهارِ واکفُرُوا ءاخِرَهُ لَعَلَّهُم یَرجِعون».
افزون بر این، آنان با نفاق‌افکنی و ایجاد کینه و عداوت میان مسلمانان در این مقصود می‌کوشیدند که قرآن مسلمانان را از
توطئه ارتجاع، آگاه ساخت:«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِن تُطیعوا فَریقًا مِنَ الَّذینَ اوتُوا الکِتبَ یَرُدّوکُم بَعدَ ایمنِکُم کفِرین».
دائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله ارتجاع.
