• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عوامل ارتجاع

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



با‌توجّه به آیات می‌توان عوامل ارتجاع را به دو عاملِ درونی (عواملی که در خود شخص وجود دارند) و عوامل بیرونی (عواملی که از خارج، ارتجاع شخص را سبب می‌شوند) تقسیم کرد.



قرآن در طول همه این عوامل، از شیطان به‌طور خاص یاد‌کرده و او را در ایجاد و زمینه‌سازی عوامل ارتجاع مؤثّر می‌شمارد.
آیه‌۲۱ لقمان پافشاری بر آیین پدران و نپذیرفتن کتاب خدا را پاسخی از سوی کافران به فراخوانیِ شیطان به عذاب سوزان تلقّی می‌کند:«واِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعوا ما اَنزَلَ اللّهُ قالوا بَل نَتَّبِعُ ما وجَدنا عَلَیهِ ءاباءَنا اَو لَو کانَ الشَّیطنُ یَدعوهُم اِلی عَذابِ السَّعیر». آیه‌۶۰ نساء نیز درخواست داوری از حاکمان باطل را پس از ایمان آوردن به دین حق که به نوعی ارتجاع است، خواسته شیطان برای گمراه‌سازی انسان و به بیراهه کشیدن او دانسته:
[۴] مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۱۰۲.
«اَلَم تَرَ اِلَی الَّذینَ یَزعُمونَ اَنَّهُم ءامَنوا بِما اُنزِلَ اِلَیکَ وما‌اُنزِلَ مِن قَبلِکَ یُریدونَ اَن یَتَحاکَموا اِلَی الطّغوتِ وقَد اُمِروا اَن یَکفُروا بِهِ ویُریدُ الشَّیطنُ اَن یُضِلَّهُم ضَللاً بَعیدا». این عمل از نگاه قرآن ، نشانه ارتجاع و ارتداد منافقان است. همچنین نقش شیطان در ارتجاع از آیه‌۲۵ محمد نیز فهمیده می‌شود. در این آیه، عامل ارتجاع و ارتداد به گذشته، جلوه‌گری کفر به‌دست شیطان دانسته شده است:«اِنَّ الَّذینَ ارتَدّوا عَلی اَدبرِهِم مِن بَعدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الهُدَی الشَّیطنُ سَوَّلَ لَهُم واَملی لَهُم».


اکنون پس از شناخت نقش شیطان به بررسی سایر عوامل و زمینه‌های ارتجاع می‌پردازیم:

۲.۱ - خو گرفتن به عادات و سنن گذشته

انسان که در امور مادّی تنوّع طلب و نوگرا است، اغلب در امور معنوی و اعتقادات مذهبی از نوآوری گریزان و به آرامش و ثبات متمایل است؛ ازاین‌رو پیامبران هنگام ابلاغ آیین جدید الهی با این واکنش از سوی اقوام خود مواجه می‌شدند که «ما چنین چیزی را میان نیاکانمان نشنیده‌ایم»، و به همین جهت، آنان درباره این آیینِ متعارض با عقاید پدران‌شان، اظهار تردید می‌کردند.

۲.۲ - تعصّبات قومی و نژادی

در برخی آیات از تأثیر تعصّبات قومی و نژادی در مقاومت اقوام در مقابل دعوت پیامبران یاد‌شده است ؛ چنان‌که یهود فقط به جهت برانگیختن پیامبر اسلام ازمیان نژاد عرب و نه نژاد آن‌ها، از پذیرش اسلام امتناع ورزیدند.
[۱۶] مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۹۳.
[۱۷] مجمع‌البیان، ج‌۱، ص۲۹۹.


۲.۳ - نادانی

در آیه‌۱۳۸ اعراف موسی (علیه‌السلام) بازگشت بنی‌اسرائیل را به بت‌پرستی، پس از رهایی از دست فرعون ، بر اثر نادانی آنان می‌داند:«وجوَزنا بِبَنی اِسرءیلَ البَحرَ... قالوا یموسَی اجعَل لَنا اِلهًا کَما لَهُم ءالِهَةٌ قالَ اِنَّکُم قَومٌ تَجهَلون». هم‌چنین طبق آیه‌۶۴ زمر مشرکان به جهت فراخواندن مسلمانان به ارتجاع و بازگشت به بت‌پرستی، جاهل خوانده شده‌اند:«قُل اَفَغَیرَ اللّهِ تَأمُرُونّی اَعبُدُ اَیُّهَا الجهِلون»؛ چنان‌که بادیه‌نشینی و دوری از فرهنگ و تمدّن که خود از زمینه‌های نادانی است، یکی از اسباب پافشاری بر عقاید کهنه و باطل دانسته شده:«اَلاَعرابُ اَشَدُّ کُفرًا ونِفاقًا واَجدَرُ اَلاّ یَعلَموا حُدودَ ما اَنزَلَ اللّهُ‌...». مقاومت بیش‌تر این افراد در برابر دین حق به جهت طبیعت خشک، دوری از فرهنگ، علم و عالمان است که آنان را از نیک‌اندیشی دور ساخته است.
[۲۱] الفرقان، ج‌۱۰‌_۱۱، ص‌۲۶۷.
آیه‌۶۸ مؤمنون مشرکان را به جهت نپذیرفتن اسلام سرزنش کرده، منشأ آن را عدم تدبر واندیشه دانسته است:«اَفَلَم یَدَّبَّرُوا القَولَ اَم جاءَهُم ما لَم یَأتِ ءاباءَهُمُ الاَوَّلین»؛ چنان‌که عامل اصلی گزینش چنین عقایدی نیز از سوی پیشینیان، جهل و بی‌خردی آنان دانسته شده است.

۲.۴ - حاکمان ظالم

در برخی آیات، از حاکمان و سردمداران ظالم به‌صورت یکی از عوامل ارتجاع اقوام به عقاید باطل، یاد‌شده است. فرعون برای بازگرداندن گروندگان به موسی به عقاید باطل گذشته، آنان را به قطع دست و پا و به صلیب کشیدن تهدید می‌کند:«... ءامَنتُم بِهِ قَبلَ اَن ءاذَنَ لَکُم... فَسَوفَ تَعلَمون • لاَُقَطِّعَنَّ اَیدِیَکُم واَرجُلَکُم مِن خِلف ثُمَّ لاَُصَلِّبَنَّکُم اَجمَعین» نیز بیم اصحاب کهف از فشار و اِعمال زور حاکمان کافر عصر خود را به جهت ارتداد و ارتجاع به آیین باطل گزارش داده است:«اِنَّهُم اِن یَظهَروا عَلَیکُم یَرجُموکُم اَو یُعیدوکُم فی مِلَّتِهِم‌...».

۲.۵ - اشراف و مترفان

از‌جمله کسانی‌که با دعوت انبیا مخالفت می‌کردند، مترفان بودند:«و‌ما اَرسَلنا فی قَریَة مِن نَذیر اِلاّ قالَ مُترَفوها اِنّا بِما اُرسِلتُم بِهِ کفِرون». آنان، هم خود بر عقاید باطل گذشتگان پای می‌فشردند:«و‌کَذلِکَ ما اَرسَلنا مِن قَبلِکَ فی قَریَة مِن نَذیر اِلاّ قالَ مُترَفوها اِنّا وجَدنا ءاباءَنا عَلی اُمَّة و اِنّا عَلی ءاثرِهِم مُقتَدون»، و هم به زیر دستان‌شان سفارش می‌کردند که بر آیین پیشین خود بمانند و از آن دست برندارند:«وانطَلَقَ المَلاَُ مِنهُم اَنِ امشوا واصبِروا عَلی ءالِهَتِکُم اِنَّ هذا لَشَیءٌ یُراد‌...». آنان مردم را چنین بیم می‌دادند که با پیروی از پیامبر و در نتیجه دست برداشتن از آیین نیاکان، زیان خواهند دید:«و‌قالَ المَلاَُ الَّذینَ کَفَروا مِن قَومِهِ لئِنِ اتَّبَعتُم شُعَیبًا اِنَّکُم اِذًا لَخسِرون». مقصود از خسران در این کلام ، ضرر مادّی چون از دست دادن سرمایه یا هلاکت
[۳۲] مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۶۹۳.
(به‌دست آن مترفان) بوده یا ضرر معنوی و خسارت در آیین است.
[۳۴] التفسیر الکبیر، ج‌۱۴، ص‌۱۸۱.
گویی آن‌ها، راه نجات را در بت‌پرستی می‌پنداشتند. هم‌چنین آنان از حربه‌های دیگری، مانند اخراج از شهر و آبادی برای بازگرداندن مؤمنان به آیین باطل استفاده می‌کردند:«قالَ المَلاَُ الَّذینَ استَکبَروا مِن قَومِهِ لَنُخرِجَنَّکَ یشُعَیبُ والَّذینَ ءامَنوا مَعَکَ مِن قَریَتِنا اَولَتَعودُنَّ فی مِلَّتِنا‌...». آنان از شعیب و گروندگان به او می‌خواستند که به آیین بت‌پرستی باز‌گردند. گویی شعیب پیش‌تر بر آن آیین بوده است. برخی این پندار را ناشی از مخفی‌سازی و تقیّه شعیب در گذشته
[۳۷] مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۶۹۰.
یا سکوت او و مأموریّت نداشتن وی برای تبلیغ
[۳۸] مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۲۵۴.
[۳۹] مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۳۰۰.
دانسته‌اند یا این‌که خطاب، فقط پیروان پیامبر را دربرگیرد.
[۴۰] مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۲۵۴.
[۴۱] مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۳۰۰.
برخی نیز گفته‌اند که مادّه «عود» با «الی» به‌معنای بازگشت و با «فی» به‌معنای دگرگونی و تغییر حالت‌است.

۲.۶ - مشرکان و اهل‌کتاب

طبق بیان قرآن ، مشرکان نه‌تنها دشمن مسلمانان بوده، بلکه مایل بودند آنان به کفر باز‌گردند:«اِن یَثقَفوکُم یَکونوا لَکُم اَعداءً... وودّوا لَو تَکفُرون»، و در رسیدن به این مقصود، پیوسته با آنان می‌جنگیدند:«... ولا یَزالونَ یُقتِلونَکُم حَتّی یَرُدّوکُم عَن دینِکُم اِنِ استَطعوا‌...»، و حتّی به مسلمانان وعده می‌دادند در‌صورت پیروی از آنان، بار گناهانشان را به گردن می‌گیرند:«وقالَ الَّذینَ کَفَروا لِلَّذینَ ءامَنُوااتَّبِعوا سَبیلَنا ولنَحمِل خَطیکُم» ؛ ازاین‌رو قرآن به مؤمنان هشدار می‌دهد که در‌صورت پیروی از مشرکان، آنان را به عقاید باطل پیشین باز‌می‌گردانند. آنان در مواردی نیز با تهدید و ارعاب، پیامبران و پیروان‌شان را به بازگشت به آیین خود امر می‌کردند:«وقالَ الَّذینَ کَفَروا لِرُسُلِهِم لَنُخرِجَنَّکُم مِن اَرضِنا اَو لَتَعودُنَّ فی مِلَّتِنا». از سوی دیگر، اهل‌کتاب به‌ویژه یهود
[۴۹] مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۷۴.
نیز به منظور رواج پدیده ارتجاع و بازگشت به آیین باطل میان مسلمانان، به حربه‌هایی دست زدند که در این میان، مهم‌ترین حیله آنان برای بازگشت مسلمانان به جاهلیّت این بود که به برخی از هم کیشان خود توصیه کردند که صبحگاهان به اسلام بگرایند؛ سپس شام‌گاهان به بهانه این‌که محمّد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نشانه و ویژگی‌های پیامبر موعود را ندارد، از اسلام برگردند تا بدین‌سان در ایمان مسلمانان تزلزل ایجاد کنند «و‌قالَت طَائِفَةٌ مِن اَهلِ الکِتبِ ءامِنوا بِالَّذی اُنزِلَ عَلَی الَّذینَ ءامَنوا وَجهَ النَّهارِ واکفُرُوا ءاخِرَهُ لَعَلَّهُم یَرجِعون». افزون بر این، آنان با نفاق‌افکنی و ایجاد کینه و عداوت میان مسلمانان در این مقصود می‌کوشیدند که قرآن مسلمانان را از توطئه ارتجاع، آگاه ساخت:«یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِن تُطیعوا فَریقًا مِنَ الَّذینَ اوتُوا الکِتبَ یَرُدّوکُم بَعدَ ایمنِکُم کفِرین».


۱. لقمان/سوره۳۱، آیه۲۱.    
۲. لقمان/سوره۳۱، آیه۲۱.    
۳. نساء/سوره۴، آیه۶۰.    
۴. مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۱۰۲.
۵. التبیان، ج‌۳، ص‌۲۳۸.    
۶. نساء/سوره۴، آیه۶۰.    
۷. محمد/سوره۴۷، آیه۲۵.    
۸. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۲۴.    
۹. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۹‌۱۰.    
۱۰. ص/سوره۳۸، آیه۴‌۵.    
۱۱. بقره/سوره۲، آیه۱۷۰.    
۱۲. مائده/سوره۵، آیه۱۰۴.    
۱۳. اعراف/سوره۷، آیه۲۸.    
۱۴. یونس/سوره۱۰، آیه۷۸.    
۱۵. التبیان، ج‌۱، ص‌۳۴۵.    
۱۶. مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۹۳.
۱۷. مجمع‌البیان، ج‌۱، ص۲۹۹.
۱۸. اعراف/سوره۷، آیه۱۳۸.    
۱۹. زمر/سوره۳۹، آیه۶۴.    
۲۰. توبه/سوره۹، آیه۹.    
۲۱. الفرقان، ج‌۱۰‌_۱۱، ص‌۲۶۷.
۲۲. الکشاف، ج‌۲، ص‌۳۰۳.    
۲۳. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۶۸.    
۲۴. بقره/سوره۲، آیه۱۷۰.    
۲۵. اعراف/سوره۷، آیه۱۲۳‌۱۲۴.    
۲۶. طه/سوره۲۰، آیه۱۷.    
۲۷. کهف/سوره۱۸، آیه۱۹‌۲۰.    
۲۸. سبأ/سوره۳۴، آیه۳۴.    
۲۹. زخرف/سوره۴۳، آیه۲۳.    
۳۰. ص/سوره۳۸، آیه۶‌۸.    
۳۱. اعراف/سوره۷، آیه۹۰.    
۳۲. مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۶۹۳.
۳۳. نمونه، ج‌۶، ص‌۲۵۸.    
۳۴. التفسیر الکبیر، ج‌۱۴، ص‌۱۸۱.
۳۵. نمونه، ج‌۶، ص‌۲۵۸.    
۳۶. اعراف/سوره۷، آیه۸۸.    
۳۷. مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۶۹۰.
۳۸. مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۲۵۴.
۳۹. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۳۰۰.
۴۰. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۲۵۴.
۴۱. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۳۰۰.
۴۲. المیزان، ج‌۱۲، ص‌۳۴.    
۴۳. ممتحنه/سوره۶۰، آیه۲.    
۴۴. بقره/سوره۲، آیه۲۱۷.    
۴۵. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۱۲.    
۴۶. آل عمران/سوره۳، آیه۱۴۹.    
۴۷. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۱۳.    
۴۸. اعراف/سوره۷، آیه۸۸.    
۴۹. مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۷۴.
۵۰. آل عمران/سوره۳، آیه۷۲.    
۵۱. آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۰.    



دائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله ارتجاع.    




جعبه ابزار