عهدنامه ترکمانچای
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قرارداد ترکمانچای، عهدنامه‌ای که پس از دوره دوم جنگهای
ایران و
روسیه در دوره قاجار، در اول اسفند ۱۲۰۶ شمسی مطابق با پنجم
شعبان ۱۲۴۳ در روستای ترکمانچای بین ایران و روسیه منعقد شد.
این عهدنامه در دو بخش سیاسی و بازرگانی به ترتیب در شانزده و نُه مادّه، تنظیم شده بود. این عهدنامه در زمان
فتحعلی شاه قاجار پس از
عهدنامه گلستان و به دنبال شکست ایران در جنگ در قفقاز جنوبی و آذربایجان امضا شد و طی آن برخی قلمروهای دولت قاجار، از حکومت ایران سلب و به روسیه واگذار شد. اصل عهدنامه، به همراه دو طومار، در اداره کل اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه ایران موجود است. این عهدنامه در تاریخ دیپلماسی،
روابط بین المللی و اوضاع داخلی ایران نقطه عطف تلقی می‌شود. دو دوره جنگ ایران و روسیه، ایران را بیش از گذشته به عرصه سیاست‌های جهانی کشاند و فضای جدیدی در ایران ایجاد کرد که برای تحولات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران زمینه مساعدی فراهم آمد.
فضای سیاسی و دیپلماسی بین
ایران و
روسیه طی مذاکرات و تنش‌هایی در زمان
قاجاریه منجر به قرارداد ترکمن چای شد.
با تأسیس سلطنت قاجار (۱۲۱۰-۱۳۴۴)، قفقاز اهمیت ویژه‌ای یافت. رشد و گسترش سرمایه‌های
تجاری روسیه، که از زمان پتر کبیر آغاز شده بود، سیاست نظامی خاصی در پی داشت که از یکسو گرایش به تسلط بر
دریای سیاه برای تفوق بر عثمانی و از سوی دیگر، سلطه بر
دریای خزر را برای نفوذ به
هند، از طریق
خلیج فارس و سرزمین‌های شرق دریای خزر، در اولویت قرار می‌داد. الحاق
گرجستان به روسیه در ۳
جمادی الاولی ۱۲۱۶/ ۱۲ سپتامبر ۱۸۰۱
و خودمختاری برخی حکام محلیِ تحت حمایت روسیه، موضوع مهم دیگری بود که حکومت قاجار را به تسلط بر
قفقاز و دستیابی به مرزهای صفوی تحریک می‌کرد. پیش از این، دو اردوکشی نظامی
آقا محمدخان به قفقاز در
۱۲۰۹ و
۱۲۱۱،
روس‌ها را برای تسلط بر این ناحیه تحریض کرده بود؛ از این‌رو، در
۱۲۱۸/ ۱۸۰۳ نخستین دوره جنگهای ایران و روسیه آغاز شد که ده سال ادامه یافت و به شکست ایران و عقد
عهدنامه گلستان انجامید. اقدامات سیاسی ایران برای پس گرفتن مناطق اشغال شده طی سال‌های پس از انعقاد این قرارداد، بی‌نتیجه ماند.
افزون بر مسائل منجر به قرارداد گلستان، برخوردهای نظامی ایران و عثمانی در فاصله سال‌های ۱۲۳۶ تا ۱۲۳۸ در غرب و شمال غرب، که منجر به عقد قرارداد هفت مادّه‌ای صلح شد،
و توجه سیاست خارجی ایران به مسائل مرزی با عثمانی، برای رفع اختلافات مرزی ایران و روسیه فرصتی باقی نگذاشت و به استقرار روس‌ها در مناطق تصرف شده قفقاز استحکام بخشید. با اشتغال ایران به مسئله عثمانی و قطع نسبی مذاکرات، روس‌ها مالکیت سه منطقه مهم و راهبردی (مَحالّ بالغ لو/ بالقلو، گونی/ اَرْوَنَق و گوگجه دنگیز/ گوگچه تنگیز/ سوان) را مطرح کردند. با این‌حال، در ۱۲۴۰ مازاروویچ نماینده دولت روسیه درباره تعیین مرزهای دو کشور با
عباس میرزا و
الله یارخان آصف الدوله و
حسن خان ساری اصلان در چمن سلطانیه به
مذاکره پرداخت.
این مذاکرات، که ادعاهای تازه روس‌ها را مبنی بر مالکیت محالّ سه‌گانه در برداشت، بی‌نتیجه ماند. تنها نتیجه، احاله مذاکرات به تفلیس با حضور یرمولوف، فرمانده کل نظامی قفقاز، بود که به زعم هیئت سیاسی ایران، وی با انصاف بود.
طبق مولکول شدن مذاکرات به
تفلیس،
میرزا محمدصادق مروزی به نمایندگی ایران، و مازاروویچ عازم تفلیس شدند، ولی مازاروویچ در
تبریز بر میرزا محمدصادق پیشی گرفت و قبل از او به تفلیس رسید. با تحریک وی، سپاه روسیه محالّ بالغ لو را اشغال کرد و مذاکرات میرزا محمدصادق با ولیامینوف، معاون یرمولوف، در تفلیس نیز بی‌نتیجه ماند. با مرگ الکساندر اول (تزار روسیه) در ۱۲۴۱/ ۱۸۲۵، مذاکرات متوقف شد و میرزا محمدصادق به ایران بازگشت.
مرگ الکساندر اول و شکست مذاکرات تفلیس، برای کارگزاران سیاسی ایران این توهم را به وجود آورد که راه هرگونه مذاکره سیاسی برای رفع اختلافات مرزی، بخصوص درباره نواحی اشغال شده، مسدود شده و تنها راه ممکن، آغاز مخاصمات نظامی است.
نیکلای اول، امپراتور روسیه، برای حل نهایی مسائل ایران و روسیه، پرنس منشیکوف را به
تهران فرستاد. منشیکوف زمانی به ایران رسید که به سبب نقض مُفاد عهدنامه گلستان از سوی سپاه روس، زمینه نبرد در ایران فراهم شده بود. در ۱۲۴۱،
فتحعلی شاه و شاهزادگان و سران دربار و علمای بزرگ ایران و
عتبات عالیات در چمن سلطانیه مجمعی تشکیل دادند.
پیش از تشکیل مجمع در چمن سلطانیه، در پی درخواست‌های مرزنشینان مسلمان و غیرمسلمان از علما و گزارش‌های رسیده درباره ستم روس‌ها بر مردم این ناحیه، علمای بزرگ و در صدر آنان، سید محمد طباطبایی اصفهانی معروف به
سید محمد مجاهد، به مجتهدان و فضلای سرزمین‌های اسلامی نامه نوشته و عموم مسلمانان را به
جهاد دعوت کرده بودند.
منشیکوف هنگامی در چمن سلطانیه به اردوی شاه رسید که مجمع بزرگ علمای ایران، به زعامت سید محمد طباطبایی و
ملا احمد نراقی، تشکیل و مقرر شده بود که فتحعلی شاه باید «با دولت روسیه ترک مصالحه و مدارا کند و لازم است و واجب شرعی که عداوت و منازعت آشکار سازد»
از این‌رو، درخواست منشیکوف مبنی بر فرستادن سفیری از ایران به روسیه برای «تهنیت جلوس امپراتور جدید» و «تعزیت امپراتور متوفی» پذیرفته نشد و علما نیز تقاضای او را برای ملاقات و گفتگو نپذیرفتند و تأکید کردند که مهربانی با
کفار بنا بر نص کلام ایزدِ جبّار،
حرام است و افزودند که «در صورت ردّ ولایات، باز جهاد با ایشان واجب‌تر از روزه ماه صیام است».
منشیکوف که تلاش‌هایش برای ایجاد
صلح، به رغم تمایل عباس میرزا بی‌نتیجه مانده بود، بسرعت به روسیه رفت و بدین‌ترتیب، دوره دوم جنگهای ایران و روسیه در
ذیحجّه ۱۲۴۱ آغاز شد.
با سقوط تبریز (۱۲۴۳) و شهرهای دیگری چون مرند و خلخال و مشکین (مشکین شهر) و سراب و گرمرود تا میانه، تنها برخی مناطق، از جمله
اردبیل و
ارومیه و ساوجبلاغ و تالش و مغان، تحت حاکمیت قاجار باقی ماند.
بنابراین عباس میرزا برای برقراری صلح تلاش کرد. نخستین اقدام رسمی را برای مذاکره
میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی انجام داد و در تبریز درخواست صلح را به پاسکویچ تسلیم کرد.
دومین اقدام رسمی، پیامی بود که بیژن خان گرجی برای پاسکویچ برد.
روس‌ها پیشنهاد مذاکره درباره صلح را پذیرفتند و منطقه دهخوارقان (آذرشهر کنونی) در پنج فرسنگی تبریز، را برای برگزاری جلسات گفتگو تعیین کردند.
جان مک دونالد کینر، سفیر
انگلستان، که در طی جنگ به فتحعلی شاه پیوسته بود، به همراه جان مک نیل
در گفتگوهای صلح دهخوارقان شرکت داشت و تلاش می‌کرد که مذاکرات نهایی صلح را به انجام رساند.
خبر پذیرش گفتگوی صلح دهخوارقان همراه با پیشنهاد چهار مادّه‌ای پاسکویچ، به عنوان پیش شرط مصالحه، به عباس میرزا رسید. مفاد این پیشنهاد عبارت بود از: واگذاری ایروان و نخجوان و اردوباد به روسیه و تعیین رود ارس به عنوان مرز دو کشور؛ واگذاری تالش و مغان به روسیه؛ پرداخت بیست کرور اشرفی (ده هزار سکه طلا) غرامت به روسیه؛ عذرخواهی نایب السلطنه یا شاه ایران از امپراتور در سن پترزبورگ.
فتحعلی شاه نخست این پیشنهاد را قبول نکرد، ولی پس از کم شدن مبلغ غرامت و آگاه شدن از وخامت اوضاع، آن را پذیرفت.
سرانجام در ۲۷
رجب ۱۲۴۳، هنگامی که نیروهای پاسکویچ از تبریز خارج شده بودند، منوچهر خان معتمدالدوله نخستین بخش غرامت را به پیشقراولان سپاه روسیه تحویل داد. پاسکویچ نیز در نامه‌ای به عباس میرزا، وی را برای ادامه مذاکرات صلح به روستای ترکمان چای دعوت کرد.
در ۵ شعبان ۱۲۴۳/ اول فوریه ۱۸۲۸، عباس میرزا، آصف الدوله، قائم مقام،
منوچهرخان معتمدالدوله، پاسکویچ، جان مک نیل، میرزا مسعود (مترجم زبان فرانسه)، میرزا محمدعلی منشی الممالک و میرزا ابوالحسن خان شیرازی،
در اردوگاه نظامی روس‌ها در ترکمان چای گفتگوهای صلح را به انجام رساندند و نمایندگان‌ایران و روسیه عهدنامه ترکمان چای را امضا کردند.
در اواخر همان ماه،
میرزا ابوالحسن خان شیرازی و ژنرال روزن متن مذاکرات و قرارداد را در تهران به شاه دادند.
عهدنامه ترکمان چای در دو بخش سیاسی و بازرگانی، به ترتیب در شانزده و نُه مادّه، تنظیم شده بود که هر کدام شرایط سنگینی را به مردم و حکومت ایران تحمیل می‌کرد.
روس‌ها در عرصه سیاسی و اقتصادی دارای چنان امتیازاتی در
ایران شدند که تا آن زمان از هیچ‌یک از همسایگان خود به دست نیاورده بودند.
محورهای اساسی بخش سیاسی عهدنامه ترکمان چای در مواد سوم، چهارم، هفتم، هشتم، دهم و سیزدهم آن آمده است.
بر طبق مادّه سوم، ناحیه و شهر مهم نخجوان و ایروان از ایران جدا و به روسیه واگذار شد.
مادّه چهارم به تعیین مرزهای ایران و روسیه اختصاص یافت و
مجرای رود ارس سرحد دو کشور شد.
طبق مادّه هفتم، روس‌ها عباس میرزا را ولیعهد و جانشین مشروع شاه می‌دانستند.
بر طبق مادّه هشتم، کشتی‌های
تجاری روسیه همچنان از حق کشتیرانی آزاد در دریای خزر در طول کرانه‌های آن بهره‌مند بودند. این مادّه، برای ایران در دریای خزر هیچگونه حقی قائل نبود.
مادّه دهم، بیشترین امتیاز را نصیب سیاست‌های توسعه‌طلبانه روسیه تزاری می‌نمود. این مادّه «استقرار و توسعه
روابط بازرگانی را میان دو دولت یکی از محسّنات بازگشت به صلح» می‌دانست و در پی آن، بر عقد قراردادی جداگانه در این زمینه تأکید داشت، به‌این صورت که ایران به روسیه حق می‌داد که هر نقطه‌ای را که سود بازرگانی آن کشور ایجاب می‌کرد، انتخاب کند تا از این طریق روسیه بتواند کانون‌های نمایندگی و کنسولی ایجاد کند. امتیاز روسیه در این مادّه سبب شد که انگلیس، در به دست آوردن امتیازاتی در ایران، با روسیه بشدت رقابت کند که به انعقاد قرارداد بازرگانی ایران و انگلیس در ۱۲۵۷، در دوره
محمد شاه انجامید.
مادّه سیزدهم، و برخی از موارد مادّه چهاردهم، درباره اسیران و اتباع دو دولت بود که بر طبق آن، ایران و روسیه می‌بایست در فرصتی چهارماهه، اسیران را به نمایندگان دو دولت تحویل می‌دادند.
در مادّه سیزدهم، برای دخالت در شناسایی اسیران و اتباع دو دولت و استرداد آنان حقی نامحدود در نظر گرفته شده بود. با تکیه بر این مادّه بود که یک سال پس از عقد عهدنامه،
گریبایدوف به جستجوی گرجیان و ارمنیانی برآمد که به زعم وی باید به روسیه بازمی‌گشتند.
چنانچه ذکر شد، بخش دوم عهدنامه متضمن
روابط تجاری ایران و روسیه بود که در نُه مادّه تنظیم و به قرارداد سیاسی منضم شد. این بخش، بیش از آن‌که ناظر به گسترش تجارت روسیه و منافع سرمایه‌داری
تجاری آن در ایران باشد، راه مطمئنی برای نفوذ روس‌ها و تحقق اهداف سیاسی آنان بود. محورهای اساسی این بخش از عهدنامه نیز مواد پنجم و ششم و هفتم و هشتم بود که هرکدام امتیازات فراوانی به روسیه تزاری می‌داد.
بر طبق مادّه پنجم، اتباع دولت روسیه می‌توانستند در ایران مسکن یا مرکز فروش بخرند یا اجاره کنند و مأموران دولت ایران، بدون اجازه وزیرمختار و کنسول روسیه، حق ورود به آن‌جا را نداشتند.
مادّه ششم، ورود مایحتاج مأموران نمایندگی‌های روسیه به ایران را، بدون پرداخت عوارض گمرکی، مجاز می‌شمارد. همچنین، به اتباع ایرانیِ در خدمت آنان، تا زمان خدمت، حقوقی برابر با اتباع روسیه داده می‌شد و در صورت وقوع و اثبات جرم، با رضایت وزیرمختار و کنسول، آنان را به محاکم ایرانی تحویل می‌دادند.
در مادّه هفتم، محاکمات و موارد اختلاف میان اتباع روسیه در ایران با قوانین روسیه حل و فصل می‌شد و اختلاف میان اتباع روسیه و ایران در صورتی به محاکم ایرانی ارجاع داده می‌شد که مترجمی از نمایندگی رسمی روسیه، با اجازه وزیرمختار یا کنسول روسیه، حضور داشت.
مادّه هشتم به سنگین‌ترین و مداخله جویانه‌ترین اقدام و در واقع نقض حاکمیت قضایی ایران، منتهی می‌شد. بر طبق این مادّه، در صورتی که اتباع روسیه قتل یا جنایتی مرتکب می‌شدند، قضاوت آن برعهده وزیرمختار، کاردار یا کنسول روسیه بود و محاکم ایران نمی‌توانستند آنان را تعقیب یا مجازات کنند. رسیدگی به‌این موارد، در صورت مدلل شدن جنایت، تنها در حضور نمایندگان کنسولی روسیه در ایران امکان‌پذیر بود. در صورت احراز تقصیر، محکوم به وزیرمختار یا کنسول امپراتور روسیه سپرده می‌شد تا در روسیه مجازات شود (
کاپیتولاسیون).
بدین‌ترتیب، انعقاد عهدنامه ترکمان چای از یکسو تا حدودی به خواست‌های سیاسی و توسعه‌طلبانه روسیه و نفوذ سرمایه‌داری
تجاری آن تحقق بخشید و از سوی دیگر، رقابت دو دولت توسعه‌طلب روسیه و انگلستان را تشدید کرد و عرصه‌های سیاسی و اقتصادی جامعه ایران را قریب به یکصد سال تحت تأثیر مستقیم و غیرمستقیم خویش قرار داد.
اصل عهدنامه ترکمان چای، به همراه دو طومار، در اداره کل اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه ایران موجود است که به صورت دفتری با ۳۶ برگ در ابعاد ۵ر۱۹ سانتیمتر ۵ر۳۱ سانتیمتر به دو
زبان فارسی و فرانسه، حاوی چهار عهدنامه است: متن عهدنامه سیاسی ترکمان چای (۱۶ فصل)؛ عهدنامه‌ای مبنی بر تفسیر فصول چهارم و ششم درباره نحوه اقامت ارتش روسیه در
آذربایجان تا هنگام پرداخت غرامت؛ عهدنامه‌ای مبنی بر تفسیر فصل نهم، راجع به روش پذیرایی از سفرا و نمایندگان روسیه در ایران؛ عهدنامه‌ای در خصوص تعیین تکلیف اتباع و مأموران طرفین و امور بازرگانی و قضایی و کاپیتولاسیون (۹ فصل).
طومار اول با سرلوحه تاج و عقاب علامت امپراتوری روسیه حاوی عهدنامه‌ای بازرگانی است، مشتمل بر یک مقدمه به زبان روسی و نُه فصل به زبان فرانسه و یک نتیجه به زبان روسی، در قطع ۵۳ سانتیمتر ۷۶ر۲ سانتیمتر. طومار دوم، با همان مشخصات، حاوی عهدنامه‌ای در باب شرایط پرداخت غرامت جنگی و اشغال آذربایجان تا زمان پرداخت غرامت از طرف ارتش روسیه است، مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل و یک نتیجه به دو زبان روسی و فرانسه، در ابعاد ۵۳ سانتیمتر ۲۸ر۱ سانتیمتر، با لفافه‌ای از اطلس سفید.
(۱) اسناد رسمی در
روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی، چاپ غلامحسین میرزاصالح، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۵ ش.
(۲) تنکابنی، محمد بن سلیمان، قصص العلماء، تهران: انتشارات علمیّه اسلامیّه، (بی تا).
(۳) جهانگیر میرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۲۷ ش.
(۴) خاوری شیرازی، فضل‌الدین عبدالنبی، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۵) ساروی، محمد فتح‌اللّه بن محمدتقی، تاریخ محمدی (احسن التواریخ)، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۶) سپهر، محمدتقی بن محمدعلی، ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۷) معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره قاجاریه، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۸) مفتون دنبلی، عبدالرزاق بن نجف‌قلی، مآثر سلطانیه: تاریخ جنگهای ایران و روس، تبریز ۱۲۴۱، چاپ غلامحسین صدری افشار، چاپ افست تهران ۱۳۵۱ ش.
(۹) نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۰) رابرت گرانت واتسون، تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا سال ۱۸۵۸، ترجمه ع. وحید مازندرانی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۱۱) هدایت، رضاقلی بن محمدهادی، فهرس التّواریخ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۱۲) هدایت، رضاقلی بن محمدهادی، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضه الصفا، ج۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
•
بنیاد دائره المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «ترکمان چای، عهدنامه»، شماره۳۴۷۱.
