علی بن محمد لحیانی بستی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُستی، ابوالحسن علی بن محمد بن جعفر لَحیانی (لَحسانی)، از
مشایخ صوفیه خراسان در
قرن پنجم بوده است.
بستی در روستای بُست (پُشت) در
نیشابور به
دنیا آمد و در همانجا از دنیا رفت.
وی
مرید ابوعلی فارمدی (۴۰۲ـ۴۷۷) بود و خود نیز
شاگردان و مریدانی
تربیت کرد که از آن جمله ابوعبدالله محمد بن حمویه (۴۴۹ـ۵۳۰) وابونصر طَریثیثی (متوفی ۵۳۷) را می‌توان نام برد.
اطلاعات ما درباره
زندگی او اندک است؛ مهمترین چیزی که از آن اطلاع داریم نوشتن نصیحت نامه‌ای است به
خواجه نظام الملک طوسی (متوفی ۴۸۵). در این
نصیحت نامه ، که به درخواست خود
خواجه نوشته شده، بستی به او
اندرز داده است که در دنیا با
یاد خدا و
آخرت زندگی کند و به
خلق خدا خدمت کند تا
سعادتمند شود.
نجم رازی (۵۷۰ ـ۶۵۴) متن نصیحت نامه را در کتاب مرموزات اسدی در مرموزات داودی
نقل کرده و گفته است که نظام الملک «از جمله جوابها و پندها این بپسندید».
بعلاوه، آثار کوتاه دیگری نیز از بستی به جا مانده که در آن
عقاید صوفیانه او به اختصار بیان شده است. یکی از این آثار جملاتی است به
عربی که
شیخ در ضمن آنها مراحل سیر نزولی
روح را از
مبدأ به
عالم بشریت و گرفتار شدن در قعر عالم ترکیب و متّصف شدن به
صفات حیوانی و
شیطانی و سپس
عروج به
عالم بالا و رسیدن به
مرتبه قدم و گذشتن از آن را ذکر کرده است. این جملات را
نورالدین عبدالرحمان اسفراینی (۶۳۹ـ۷۱۷) به
زبان عربی شرح کرده است.
تنها
رساله کاملی که از بستی به دست آمده رساله کوتاهی است به
فارسی در
تفسیر «
لااله الااللّه ». در این رساله، سیر صعودی و بازگشت روح به مبدأ از طریق نردبان
لااله الااللّه شرح داده شده است.
این رساله با رموزی که از لحاظ
ادبی به کار برده است، در
تاریخ تصوف ایرانی بسیار مهمّ است و از نشانه های اولین کوششهای
مشایخ فارسی زبان در استفاده از زبان ادبی برای بیان مطالب
تصوف نظری است.
بستی همچنین سفری را که
سالک در بازگشت به
اللّه می‌کند و مراحلی که باید یکی پس از دیگری طی شود، در یک
رباعی ، که خود یکی از قدیمترین
رباعیهای صوفیانه در
زبان فارسی است و نخستین بار در سوانح
احمد غزالی (متوفی ۵۲۰) نقل شده، بیان کرده است: دیدیم نهادِ گیتی و اصل جهان/ وز علّت و عال برگذشتیم آسان // وان
نور سیه ز لانُقط برتر دان/ زان نیز گذشتیم نه این ماند و نه آن. در این رباعی، که چکیده‌ای است از تصوف بستی، به مراحل بازگشت روح به
زبان رمز اشاره شده است، از جمله مراحل نهفته در کلمه
لااله الااللّه در بیت دوم. در
مصرع سوم «نور سیه» را حقیقتی بالاتر از «لانُقط» (=نکته لا) دانسته است.
عین القضاة همدانی (۴۹۲ـ ۵۲۵) این رباعی را در آثار خود
نقل کرده و نجم الدین دایه (نجم رازی) نورسیاه را
مظهر صفات جلال خداوند دانسته و احمد غزالی رسیدن به مرتبه نورسیاه را
مقام اختفاء در کُنه الاّ می نامد و می‌گوید که گاه از آن به موی شدن در زلف
معشوق تعبیر می‌کنند. ترکیب نور سیاه را بعدها مشایخ و
نویسندگان ایرانی از جمله
نجم رازی و
نورالدین عبدالرحمان اسفراینی در
آثار خود به کار برده‌اند.
(۱) عبدالرحمان بن محمد اسفراینی، کاشف الاسرار، بانضمام رساله پاسخی به چند پرسش، (و) رساله در روش سلوک و خلوت نشینی، چاپ هرمان لندلت، تهران ۱۳۵۸ ش .
(۲) عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس من حضرات القدس، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران (تاریخ مقدمة ۱۳۳۶ ش) .
(۳) دانشگاه تهران کتابخانة مرکزی، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، تألیف محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۶۳ ش .
(۴) عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵ .
(۵) عبدالله بن محمد عین القضاة، تمهیدات، چاپ عفیف عُسَیران، تهران (۱۳۴۱ ش).
(۶) احمدبن محمد غزالی، سوانح، چاپ نصرالله پورجوادی، تهران ۱۳۵۹ ش .
(۷) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور، المنتخب من السیاق، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمد کاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش .
(۸) کتابخانة ملی ایران، فهرست نسخ خطی کتابخانة ملی ایران، ج ۲، گردآوری عبدالله انوار، تهران ۱۳۴۷ ش .
(۹) عبدالله بن محمد نجم رازی، مرصادالعباد، چاپ محمدامین ریاحی، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۱۰) عبدالله بن محمد نجم رازی، مرموزات اسدی در مرموزات داودی، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۵۲ ش .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن محمد لحیانی‌بستی»، شماره۱۳۲۱.
