علوم العربية (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«علوم العربية»، اثر سيد هاشم حسينى تهرانى است.
«علوم العربية»، اثر سيد هاشم حسينى تهرانى، كتابى است به زبان فارسى (جلد اول) و عربى (جلد دوم) كه پيرامون
علم صرف و اشتقاق و
علم نحو بوده و در سال ۱۳۵۳ ش، نوشته شده است.
مطالب در دو جلد ارائه گرديده و هر جلد، با مقدمه‌اى از نويسنده آغاز شده است. مباحث جلد اول، بدون
تبويب و فصل‌بندى خاصى ارائه گرديده، ولى جلد دوم، داراى سه مقصد و خاتمه بوده كه هر مقصد در چندين مبحث، خلاصه گرديده است.
سعى نويسنده بر آن بوده كه ترتيب و تصنيف مباحث و
ابواب كتاب، به‌گونه‌اى صورت گرفته باشد كه حفظ آن‌ها براى محصلين، در كمال سهولت و آسانى بوده و درعين‌حال، از جنبه مطالب و قواعد، استيفاء كامل به دست آمده باشد؛ آن‌چنان‌كه اهل دراست صرف، از ساير كتاب‌ها، بى‌نياز شوند.
منابعى كه مؤلف در تدوين كتاب از آن‌ها بهره برده و استشهادات خود را از آن‌ها اخذ نموده، عبارت است از:
قرآن کریم، برخى از
احادیث، كلمات اميرالمؤمنين ـ عليه‌السلام ـ از «
نهج‌البلاغه» و «غرر الحكم» آمدى، بعضى از امثال، كلمات و
اشعار از دواوين شعرا و... .
جلد اول، با مقدمه مختصرى در معرفى علوم عربيه آغاز گرديده است. اين علوم كه چهارده علم مى‌باشد، عبارت است از: علم صرف،
اشتقاق، لغت، نحو، كتابت،
قرائت، تجويد،
معانی،
بیان،
بدیع،
شعر، انشاء، امثال و تاريخ ادب. نويسنده، معتقد است كسى كه داراى اين علوم باشد، بر
کلام عرب مسلط بوده و كمال استفاده را از
آیات و
احادیث، مى‌تواند ببرد.
بحث اين جلد، از علم صرف و اشتقاق مى‌باشد. نويسنده، در ابتداى كتاب، به تعريف علم صرف، تصريف، بناء كلمه و اشتقاق پرداخته و در ادامه، مباحث زير را مطرح نموده است: كلمه و كلام؛ حركت و سكون؛ تشديد؛ اسم، فعل و حرف؛ مصدر و غير مصدر؛ مبحث
افعال و تقسيمات مربوط به آن؛ اشتقاق افعال و ساختن آن‌ها؛ علامات و
زوائد افعال؛ ابنيه افعال
ثلاثى مجرد؛
ابواب ثلاثى مزيد و ابنيه آن‌ها؛ معانى
ابواب ثلاثى مزيد.
از ديگر مباحث مطرح‌شده در كتاب، مى‌توان به امور زير اشاره نمود: فعل اصلى و ملحق؛ فعل سالم و غير سالم؛ نحوه تشخيص حروف
زائد از اصلى؛ اقسام وقف؛ مضاعف و
احکام مربوط به آن؛ فعل خبرى و انشائى؛ فعل لازم و متعدى؛ فعل معلوم و مجهول؛ زمان فعل؛ اسماء افعال؛ تذكير و تأنيث اسم؛ تعريف و تنكير اسم؛ اسماء جامد و مشتق؛ اسم منسوب يا منسوب‌اليه و... .
در جلد دوم نيز دو مقدمه از نويسنده، آغازگر مطالب مى‌باشد. در مقدمه اول، ضمن اشاره به موضوع مقاصد كتاب، به اين نكته تأكيد شده است كه
قرائت اين كتاب، پس از قرائت كتاب صرف فارسى و صرف عربى نويسنده بوده و پس از مطالعه اين كتب، خواننده از ساير كتاب‌هاى نوشته شده پيرامون علم صرف و نحو، بى‌نياز خواهد گرديد.
در مقدمه دوم، به پانزده امر اشاره گرديده است كه موضوعات آن‌ها، عبارت است از: علت تسميه كتاب به اين نام؛ وجوب تعلم علوم عربى؛ نام و موضوع هريك از اين علوم؛ منتهى شدن اين علوم به
امیرالمؤمنین علیه‌السلام ؛ تركيب هريك از علوم از مسائل و مبادى؛ تعريف علم نحو، كلام، كلمه و لفظ؛ خصوصيات اسم، فعل و حرف؛
اعراب و بناء؛ انواع چهارگانه اعراب؛ علائم اعراب و بناء؛ علائم اعراب نيابتى؛ اقسام اعراب كه عبارتند از: لفظى، محلى و تقديرى؛ عمل، عامل و معمول؛ تعريف برخى از اصطلاحات، از جمله: قاعده، اصل،
قیاس،
سماع، خلاف قاعده و اصل و قياس، افراد در مقابل تثنيه و جمع، ضرورت، قرينه و... .
مقصد اول، دربردارنده بيست و دو مبحث بوده كه اولين آن‌ها، مبتدا و خبر و مباحث مربوط به آن، مى‌باشد. از ديگر مباحث اين مقصد، مى‌توان به: حروف مشبهة بالفعل؛ افعال ناقصه؛ افعال مقاربه؛ افعال قلوب؛ فعل و فاعل؛ مفاعيل خمسه؛ اختصاص، تحذير و اغراء؛ حال؛ تميز؛ تنازع دو عامل؛ افعال تعجب؛ افعال مدح و ذم؛ تعدى و لزوم فعل؛ اعراب و بناء فعل و
اسماء افعال اشاره نمود.
مقصد دوم، يازده مبحث را در خود جاى داده كه عبارت است از: اضافه و طرفين آن؛ معانى حروف جر؛ ظروف و احكام آن؛ جار و مجرور؛ نكره و معرفه؛ مبنيات؛ غير منصرف؛ اسماء عدد؛ جمل و احكام مربوط به آن‌ها؛
تغلیب، حذف،
قلب و تقارض لفظين و توابع خمسه.
آخرين مقصد، به كلماتى كه مقترن به جمل مى‌شوند اختصاص يافته و مطالب آن، در پانزده مبحث، جاى گرفته است كه عبارتند از: حروف عطف؛ حروف نداء؛ استثناء و ادوات آن؛ ادوات شرط؛ ادوات استفهام؛ حروف جواب؛ حروف عرض و تحضيض؛ حروف تنبيه و استفتاح؛ ادوات نفى؛ حروف
تفسیر؛ حروف مصدر؛ حروف تعليل؛ صدارت‌طلب‌ها؛ كلمات قسم و زمان فعل و حروف مضى،
استقبال و حال.
در خاتمه، فهرست حروف معانى و وجوه معانى آن‌ها آمده كه بالغ بر هفتاد و دو مورد مى‌گردد.
فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده است.
جلد اول، تقريبا فاقد پاورقى بوده و در جلد دوم، در موارد اندكى، پاورقى‌هايى
ذکر گرديده كه در آن‌ها، احاديثى از معصومين ـ عليهم‌السلام ـ نقل شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
