علم القلوب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«علم القلوب» اثری است منسوب به محمد بن علی بن عطیه حارثی مشهور به ابوطالب مکی (متوفی ۳۸۶ ق) با موضوع اخلاقیات
صوفیه که به
زبان عربی و در
سده چهارم هجری نوشته شده است.
این اثر به تصحیح عبدالقادر احمد عطا در مکتبة القاهره به
سال ۱۳۸۴ ق چاپ و منتشر شده است. دکتر نصرالله پورجوادی معتقد است که این کتاب به غلط به ابوطالب مکی صاحب کتاب قوت القلوب نسبت داده شده است. وی می‌افزاید: با وجود این که بعضی از دوستان مصحح قبل از چاپ اثر به او تذکر داده‌اند که این اثر از ابوطالب مکی نیست ولی او به این تذکر اعتنا نکرده و همچنان نام ابوطالب مکی را در صفحه عنوان کتاب آورده است.
آنچه باعث اهمیت کتاب می‌شود، آن است که نویسنده در نقل اقوال بزرگان زهاد و
صوفیه و تشریح و توسعه آن‌ها، اهتمام ویژه‌ای مصروف داشته و آن‌ها را با دقت خاصی، در ذیل عناوین مطرح شده در کتاب، مرتب نموده است.
کتاب با مقدمه محقق، آغاز و مطالب در پانزده باب، تقسیم و در آن‌ها موضوعاتی چون
حکمت ،
علم ،
توحید ،
معرفت ، وصف عارف،
اخلاص ،
نیت ، جوع، صفت مؤمن و محبت مطرح شده است.
نویسنده در خلال مطالب، به دنبال بحث از عمل قلب و نقش آن در تصحیح اعمال و جوارح و همچنین، عمل قلبی محض از جمله، توحید، تفرید، حکمت و علم (که ارتباطی به جوارح ندارد)، می‌باشد. وی برای قسمت دوم، اهمیت ویژه‌ای قائل شده است، به گونه‌ای که بیش از نیمی از کتاب، به مباحث مربوط به نیت و
اخلاص ، اختصاص یافته است و به همین دلیل، این اثر، از اهم مراجع و منابع این ابواب، محسوب می‌گردد.
در این کتاب، مانند کتاب‌های قدیم
صوفیه ، از جمله «قوت القلوب» ابوطالب مکی و «تهذیب اسرار» خرگوشی و رساله قشیری، اقوال و حکایات صوفیه در باب هر یک از این موضوعات نقل شده است. بخشی از این اقوال و حکایات و به طور کلی مطالبی که مؤلف در این اثر نقل کرده است، از کتاب «قوت القلوب» ابوطالب مکی گرفته شده است. مؤلف خود بارها از ابوطالب نام برده و وقتی خواسته است مطلبی از او نقل کند در ابتدا با ذکر «قال ابوطالب» یا «قال ابوطالب المکی» مشخص کرده است که او مطلب خود را از کتاب قوت القلوب مکی اخذ کرده و گاهی نیز از خود کتاب قوت القلوب به عنوان ماخذ خود یاد کرده است؛ مثلا در یک جا می‌گوید: «قال ابوطالب محمد بن عطیه المکی فی کتابه المترجم بقوت القلوب». گاهی نیز بدون این که از ابوطالب مکی نام ببرد، مطالبی از کتاب قوت القلوب نقل می‌کند. در واقع می‌توان گفت که مهمترین منبع و ماخذ مؤلف، کتاب قوت القلوب ابوطالب مکی است.
برخی معتقدند این که این اثر به ابوطالب مکی نسبت داده شده، از آن روست که در سراسر آن، نقل اقوال مکی و استشهاد به سخنان او، بیش از گفته‌های سایر بزرگان صوفیه است؛ لیکن از جهات دیگر، قبول این انتساب، بسیار دشوار به نظر می‌رسد، زیرا اولا در هیچ یک از منابع قدیم در ذکر احوال و آثار مکی، از این کتاب نامی دیده نمی‌شود؛ ثانیا در مقایسه آن با مطالب «قوت القلوب»، اختلافات اساسی میان آن دو موجود است: ۱. در «علم القلوب» به هیچ یک از آراء خاص سالمیه اشاره‌ای نیست و ذکری از ابوعبدالله و ابوالحسن بن سالم در آن نیامده است؛ ۲. ابوطالب در «قوت القلوب» از
سهل بن عبدالله تستری با تکریم و به عنوان «عالمنا» یاد می‌کند، در حالی که در «علم القلوب»، تنها به صورت «سهل بن عبدالله» یا «سهل» به نام او اشاره می‌رود؛ ۳. در «قوت القلوب» هیچ گونه ذکری از
حسین بن منصور حلاج دیده نمی‌شود، در حالی که در «علم القلوب»، چندین بار به اقوال و آراء او استشهاد شده است.
علاوه بر این‌ها، در این کتاب در چند مورد، از «قوت القلوب» به گونه‌ای سخن رفته است که از آن آشکارا برمی آید که مؤلف شخص دیگری است؛ ولی به هر حال، شکی نیست که این کتاب، از تالیفات صوفیانه سده چهارم قمری است، زیرا نام هیچ یک از بزرگان سده‌های بعد، در آن دیده نمی‌شود.
احمد عطا در ابتدای مقدمه اش بر کتاب، روش نویسنده در تدوین مطالب و مزایای کتاب را بیان کرده و در ادامه، ضمن ارائه اموری که به عقیده خود، دلیل بر صحت انتساب کتاب به ابوطالب مکی است، به گوشه‌هایی از شخصیت و زندگی وی، اشاره کرده است.
نویسنده در باب اول کتاب، ضمن بیان ماهیت
حکمت و اشاره به قدر و منزلت آن در
آیات و
روایات ، مستحقین بذل حکمت، معرفی شده‌اند.
نویسنده در ابتدای این باب، به تفسیر
آیه شریفه «یؤتی الحکمة من یشاء و من یؤت الحکمة فقد اوتی خیرا کثرا»
پرداخته و در ادامه، اقوالی از بزرگان درباره حکمت نقل کرده است، افرادی همچون:
ابویزید بسطامی ، جعفر خلدی، ربیع ابن سلیمان، ابراهیم تمیمی، ابوبکر نقاش،
خلیل بن احمد ، ابراهیم بن رستم.
در باب دوم، ضمن بیان فرق میان حکمت و علم، فرق میان حکیم و علیم نیز تبیین شده است.
نویسنده در بیان فرق میان، این دو، سخنان زیادی از بزرگان به تعابیر مختلف نقل کرده است از جمله: از
یحیی بن معاذ : «علم به واسطه تعلیم به دست می‌آید و حکمت، به واسطه حفظ حریم استاد»، شبلی: «علم نقره، حکمت طلا و معرفت، جواهر است»
، سهل بن عبدالله: «مردم از لحاظ فضیلت، به سه دسته تقسیم می‌شوند: پرهیزکار بدون علم و حکمت، عالم تقی غیر حکیم و حکیم عالم متقی، که دسته سوم، با فضیل‌ترین ایشان می‌باشد»
، سهل بن عبدالله: «انسان‌ها همگی مرده‌اند، مگر علما،
علما همگی مستند، مگر عاملین، عاملین همه در خوابند، مگر خائفین، خائفین همه منقطع هستند، مگر محبین و ایشان، شهدا زنده‌اند».
باب سوم، به تفسیر و بررسی معنی سخن
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم مبنی بر واجب بودن طلب علم، بر همه
مسلمانان ، اختصاص یافته است.
نویسنده در باب چهارم، به دنبال تفهیم و بحث از معنای
توحید و تفرید، به نقل قول عرفا و مریدان ایشان، در این مساله پرداخته است.
وصف عرفایی که به صفای باطن و
یقین معروف بوده‌اند؛ بحث و بررسی صفت
اخلاص و طبقات مخلصین؛ حکم نیت در اعمال و شناخت ریزه کاری‌ها و آفات آن؛ تخلیه و تصریف عقاید و اعمال نادرست و تحصیل نیت درست؛ اختلاف نیت در مساجد؛ نیت نشستن در
مسجد ؛ نیت در دیدار دوستان؛ نیت در روزه داری؛ نیت در تادیب اولاد و وصف
مؤمن از جمله مباحثی است که در ابواب بعدی کتاب مطرح گردیده است.
در پایان می‌توان چنین گفت که کتاب، دارای مزایا و ویژگی‌ها قابل توجهی است که در برخی از آن‌ها، با دیگر تالیفاتی که در همین موضوع نوشته شده، همسان بوده و در برخی دیگر نیز، منحصر به فرد است و شاید بتوان این ویژگی‌ها را در مؤلفه‌های زیر، خلاصه نمود:
۱. مطرح کردن مباحث و موضوعات جامع و مفیدی که هریک می‌تواند خود موضوعی برای یک کتاب مستقل باشد.
۲. نویسنده در نقل اقوال کبار
صوفیه و زهاد ایشان، چنان دقت و ظرافتی به خرج داده که به خوبی می‌توان از خلال این نقل قول‌ها، به شخصیت و آراء ایشان پی برد؛ بزرگانی همچون: شبلی، یحیی بن معاذ الرازق،
حسین بن منصور حلاج ، ابوسلیمان دارانی، ابوالعباس زرزنی، ابراهیم بن ادهم، ذوالنون مصری و ابوسعید نیشابوری.
۳. اشاره به این مطلب در جای جای کتاب که خیری در حفظ قواعد شرعی و معرفت احکام
عبادات وجود ندارد، مگر آن که با عمل خالص و دوری از زخارف مادی و دنیوی، همراه گردد.
۴. افتتاح آفاقی جدید در فهم
آیات و
تفسیر اسرار آن و مقارنت آیات کونیه با آیات آفاقی و انفسی.
فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده است. در پاورقی‌ها، علاوه بر توضیح پیرامون برخی از واژگان سخت و نامانوس، به تصحیح لغات پرداخته شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
