عقاید معتزله (نفی رؤیت)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از مهمترین مسائل کلامی در باب
خداشناسی مساله روئیت و عدم روئیت
خداوند است. این مساله علاوه براینکه در
ادیان مختلف مورد بررسی و اختلاف است در مذاهب کلامی اسلامی نیز اختلافی در حد
تضاد بین نظریات دیده می‌شود.
اشاعره و
اهل حدیث به عنوان مدافعین
روئیت خداوند به مخالفت با نظر
معتزله که عدم امکان روئیت است، بپا خاسته‌اند. با توجه به مکتب
وحی که مکتب
عقل و
برهان است از
آیات قرآن و
روایات معصومین (علیه‌السّلام) نیز در این بحث کمک می‌جوییم و نظر
تشیع را در ضمن بیان می‌کنیم.
این مساله با توجه به عمومیت داشتن آن در بین مردم به یکی از حساسترین عقاید تبدیل شده است. ادیان ساختگی بشر معمولا معبودی قابل روئیت را می‌پرستیدند و
ادیان الهی در این مساله با
نفی روئیت به مخالفت جدی با اندیشه‌های ساختگی می‌پرداختند. حتی این خواسته توسط برخی از بنی اسرائیل
بر زبان
حضرت موسی (علیه‌السّلام) جاری شد و خداوند این مساله را معلق بر شرط محالی نموده و با تعبیر لن ترانی به نفی روئیت اشاره نمود
و آنچه که به
چشم ایشان نمودار شد جز نوری از نشانها و مخلوقات نبود که تاب دیدنش را نداشتند و
کوه را نیز ویران نمود.
بعد از طلوع
اسلام برخی از جمودگرایان
اهل سنت از جمله اهل حدیث و اشاعره با استناد به متشابهات
قرآن و روایات و نیز احادیث ساختگی و جعلی معتقد به امکان روئیت خداوند در
دنیا و وقوع آن در
آخرت شدند.
در واقع ایشان گویندگان و ادامه دهندگان عقاید
مشرکان و
کفار می‌باشند.
متشابهات
قرآن حجیتی در معنی ظاهری خویش ندارند؛ در نتیجه معنی ظاهری این آیات در تنافی با
محکمات واقع می‌شود. در این صورت عدم تشخیص ظواهر از محکمات و تحلیل ناصحیح از
متشابهات موجب سقوط در عقاید گمراه کننده می‌شود. حتی یکی از ملاکهای تشخیص متشابهات این است که معنی ظاهری آیه با عقاید مسلم و قطعی در تضاد باشد.
همین مساله موجب اعتقاد عده‌ای ظاهر بین به روئیت خداوند شده است، بطوریکه برای این عقیده از آیات متشابه استفاده نموده‌اند، مانند:
۱. «وجوه یومئذ ناضرة• الی ربها ناظرة،
(آری) در آن روز صورتهایی شاداب و مسرور است• و به پروردگارش می‌نگرد».
۲. «لقد رآه نزلة اخری؛
پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یکبار دیگر او را دید».
۳. «فلما تجلی ربه للجبل؛
پس زمانی که خدایش بر روی کوه تجلی نمود».
مدعیان روئیت که جز به معنی ظاهری نمی‌اندیشند، معتقد هستند که در این آیات مراد از کسی که دیده شده خداوند است.
۴. البته این افراد توهم خود را به عنوان
دلیل عقلی نیز بکار برده و برای مدعای خود به صورت دلیل آورده‌اند؛ به این بیان که دیدن
اعراض و رنگها و جواهر و اشیاء به دلیل وجود ایشان است یعنی چون وجود دارند دیده می‌شوند و این دلیل در
خدا وجود دارد پس دیده می‌شود.
معتزله با اعلام موجودیت خود در
قرن دوم به این سوال اساسی در مکتب خویش پاسخ داده و نفی روئیت خداوند را از عقاید خود برشمرد.
لااقل عقل‌گرائی معتزله که شعار و مبنای روش کلامی ایشان بود، مانع از اعتقاد به روئیت خداوند می‌شد؛ زیرا هر
عاقلی تشابه و همانند بودن را از طریق اثبات روئیت درک می‌کند که هیچ تناسبی با
توحید ندارد. در واقع مدعیان روئیت منکران حقیقی توحید هستند و اثبات کننده نفی روئیت خود را مدافع توحید می‌داند.
ادله نفی روئیت به شرح زیر است:
برای این مطلب به جواب معصومین (علیه‌السّلام) از متشابهات و یکی از محکمات آیات
الهی اشاره می‌کنیم:
۱. «لا تدرکه الابصار و هو یدرک الابصار و هو اللطیف الخبیر؛
دیدگان او را درک نکند، بلکه او بینندگان را درک می‌کند و او لطیف خبیر است».
۲. «لیس کمثله شئ؛
هیچ شیئی همانند او نیست».
۳. «و لم یکن له کفوا احد؛
هیچ موجودی هم شان او نیست».
۴. مراد از
آیه اول متشابه (وجوه یومئذ ناضرة الی ربها ناظرة)
این است که اهل
بهشت خوشحال بوده و منتظر
ثواب خداوند می‌باشند و به
رحمت و
احسان و
کرامت خداوند که در نعم بهشتی تجلی کرده می‌نگرند.
۵. مراد از آیه دوم متشابه این است که پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مقام
سدرةالمنتهی، آیات بزرگ خداوند و
جبرئیل امین را به صورت و
خلقت اصلیه خویش ملاقات نمود.
۶. مراد از آیه سوم نیز این است که، خداوند یکی از آیات خویش را بر کوه نمایان کرد.
این تفاسیر متشابه علاوه بر صراحت محکمات
قرآن و بسیاری از روایات نشان دهنده اوج بی اعتباری موهومات مدعیان روئیت است.
۱. دیده شدن از اوصاف مخصوص اجسام است؛ درحالی که خداوند
جسم و مشابه جسم نیست تا دیده شود.
۲. دیده شدن و مرئی بودن از اوصاف و کیفیات است درحالی که خداوند با وصف و کیفیت شناخته نمی‌شود.
۳. دیده شدن نوعی محدود شدن است درحالی که خداوند موصوف به وصف محدودیت نیست.
۴. خالق
تباین ذاتی با مخلوق دارد و به همین دلیل آنچه که مربوط به مخلوقات می‌باشد محال است وصف خدا واقع شود، مانند:
زمان و
مکان و
روئیت و..
گرچه معتزله همانند دیگر
عقلاء به حکم
عقل به نفی روئیت خداوند قائل شدند اما این مرحله از مقدمات خداشناسی و توحید است درحالی که عناصر و مفاهیم مختلفی در تبیین و شناخت صحیح توحید موثر است که اشتباه در هر یک از این امور موجب
انحراف از مسیر توحید است.
تفویض به عنوان اصلی از اصول معتزله اعتقادی بر ضد توحید است. بطوریکه
امام صادق (علیه‌السّلام) مکتب معتزله را مکتبی الحادی و مناسب با مبانی اثبات شده
مشبهه معرفی می‌کند.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عقائد معتزله و نقد آن».
