عصر تدوین تفسیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عصر تدوین
تفسیر به دوره آغاز کتابت تفسیر اطلاق می‌شود.
تفسیر ابتدا تنها به صورت شفاهی آموخته می‌شد و تا عصر
تابعان سینه به سینه به
نسل بعد منتقل می‌شد. در دوره تابعان تابعان به تدریج در دفاتر و الواح ثبت وضبط شد و این گونه در نیمه‌های
قرن دوم در کنار تدوین
حدیث ، تدوین
تفسیر هم آغاز شد. آغاز تفسیر هم زمان با تدوین حدیث بود؛ زیرا ابتدا تفسیر
قرآن کریم بخشی از
روایات بود که با تلاش
علما و بزرگان
اسلام روایات تفسیری از کل احادیث جدا و سرانجام مدون شد.
گرچه سال ۱۳۳ ق (اواخر عهد
بنی امیه و ابتدای عهد
بنی عباس ) را آغاز عصر تدوین تفسیر ذکر کرده‌اند، اما منابع
علوم قرآنی از آثار مکتوب تفسیری پیش از این دوره هم سخن گفته‌اند. گفته شده است
مجاهد بن جبر (متوفای ۱۰۱ ق) که تفسیر را از
ابن عباس فرا می‌گرفت، نخستین کسی است که تفسیر را در دفاتر و الواح نگاشت. وی تفسیری ناپیوسته دارد که از
سوره بقره تا پایان قرآن را به ترتیب شامل می‌شود و ابویسار عبدالله بن ابن نجیح ثقفی کوفی (متوفای ۱۳۱ق) آن را روایت کرده و مورد اعتماد ارباب حدیث است. این تفسیر در سال ۱۳۶۷ در
پاکستان چاپ شده است.
همچنین ابن حجر در شرح حال
عطاء بن دینار مصری (م ۱۲۶ق) به تفسیری اشاره می‌کند که
سعید بن جبیر (شهادت ۹۵ ق) نوشته و عطاء از او نقل کرده است.
ابن خلکان برای عمرو بن عبید از رؤسای
معتزله (متوفای ۱۴۴ ق) تفسیری را ذکر می‌کند که از
حسن بصری (م ۱۱۶ ق) فراگرفته است. سیوطی تفسیری دارای سه جزء را برای ابن جریج؛ عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج مکنی به ابوالولید و ابوخالد (م ۱۵۰ ق) نقل می‌کند که به واسطه عطاء بن ابی رباح از ابن عباس (م ۶۸ ق)
روایت کرده است.
در این تفاسیر، تنها به نقل معانی
آیات و روایات آن از اصحاب و تابعان بسنده و تنها به منظور نگهداری از خطر نابودی، در دفاتر نوشته شده، ولی چندان گسترش نیافته است و
اجتهاد و
استنباط شایان توجهی در آن‌ها به چشم نمی‌خورد. شاید نخستین کسی که دامنه تفسیر را گسترش داد و بر معانی آیات، بخش‌های دیگری - به ویژه در زمینه ادبیات قرآن و ذکر ویژگی‌های واژه‌ها - افزود و در تفسیر به اجتهاد دست زد،
ابوزکریا یحیی بن زیاد فراء (م ۲۰۷ ق) باشد. این تفسیر، نخستین تفسیری است که آیات قرآن را به ترتیب تفسیر کرده و دامنه تفسیر آیه را گسترده است؛ در حالی که تفاسیر گذشته، ناپیوسته‌اند و تنها به تفسیر آیات مشکل و مبهم پرداخته‌اند و شامل همه آیات به صورت پی درپی نیستند.
فرهنگ‌نامه علوم قرانی، برگرفته ازمقاله «عصر تدوین تفسیر».
