چاه عجول
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چاه عجول از چاه‌های کهن
مکه، حفر شده توسط
قُصی بن کلاب است.
واژه عجول بر وزن فعول از «ع- ج- ل» به معنای تندی و سرعت است، اما وجه نامگذاری این چاه به عجول، بازگو نشده است.
چاه عجول از قدیمی‌ترین چاه‌های
مکه در نزدیکی
مسجدالحرام است.
محل چاه عجول، در
باب الحزوره (
باب الوداع) مسجدالحرام، در مکانی بوده که رواق فعلی مسجدالحرام (در سده ۱۴ق.) در امتداد آن قرار دارد.
در توصیف دیگری، چاه عجول را در رواق خانه
ام‌هانی دانسته‌اند
در عین حال چون محل دقیق خانه ام‌هانی واقع در سمت باب الوداع، مشخص نیست،
موقعیت چاه عجول هم دانسته نیست.
گاه چاه عجول را نخستین چاه حفر شده در مکه
یا نزدیک‌ترین چاه به مکه
یا نخستین چاه حفرشده توسط
قریش معرفی کرده‌اند که منظور، نخستین چاه حفر شده در محدوده حرم است؛ زیرا پیش از چاه عجول، چاه‌های حفر شده، در خارج از حرم قرار داشته‌اند.
گرچه تاریخ حفر چاه مشخص نیست، اما بر اساس گزارش‌ها، بعد از انهدام
چاه زمزم از سوی جرهمیان تا مدت‌ها در محدوده حرم چاهی ساخته نشده بود و آوردن آب به منطقه حرم، با سختی و رنج بسیار همراه بود.
قصی برای رفع کمبود آب، به خصوص برای سقایت حاجیان، مشک‌های آب را از خارج حرم، بار شتران کرده و میان حاجیان توزیع می‌کرد. او سپس حوضچه‌ای از پوست، به منظور ذخیره آب، در پایین
کعبه ساخت.
سپس آن را در محل خانه‌ام‌هانی توسعه داد و چاه عجول را از آن حفر کرد.
در برخی منابع، حفر چاه عجول به
عبدشمس نسبت داده شده
که ظاهراً این نسبت، از تحریف در جابه‌جایی اطلاعات (بیشتر در گزارش
البکری)
ناشی شده است؛ زیرا عبدشمس تنها چاه خُم (خمی) را در زمانی متاخر از چاه عجول، حفر کرده است.
مردم نزد چاه عجول و حوضچه آمده و ضمن نوشیدن آب گوارا به رجزخوانی می‌پرداخته‌اند.
در اشعاری که در اینجا خوانده می‌شد از چاه عجول و قصی به نیکی یاد می‌گردید.
این چاه در زمان خود قصی به خوبی مورد استفاده و بهره‌برداری قرار می‌گرفت. اما بعد از او، در دوران زعامت
عبدمناف، با افتادن مردی از
نصر بن معاویه یا
بنی‌جعیل در چاه، از کارآیی افتاد.
محل چاه عجول، در توسعه اول مسجدالحرام (۱۶۱ق.) در عهد
مهدی عباسی، به مسجد افزوده شد.
در توسعه دوم (۱۶۷ق.) ، به فرمان مهدی عباسی،
چاه باب البقالین را در محل چاه عجول، داخل مسجدالحرام، حفر کردند.
برخی گزارش‌ها حاکی است که این چاه تا روزگار معاصر وجود داشته است.
(۱) اخبار مکة في قديم الدهر و حديثه: محمد بن اسحاق الفاکهي (م,۲۷۵ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
(۲) اخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م,۲۴۸ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) الاماکن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامکنه: محمد بن موسي الحازمي (م,۵۸۴ق.)، به کوشش حمد الجاسر، بي‌نا، بي‌تا.
(۴) التاريخ القويم: محمد طاهر الکردي، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۵) تاريخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف: محمد بن الضياء (م,۸۵۴ق.)، به کوشش العدوي، مکه، مکتبة التجارية مصطفي احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
(۶) تاريخ مکه، دراسات في السياسه و العلم و الاجتماع و العمران: احمد السباعي (م,۱۴۰۴ق.)، مکه، مطبوعات نادي مکة الثقافي، ۱۴۰۴ق.
(۷) العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد بن احمد التقي الفاسي (م,۸۳۲ق.) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۹ق.
(۸) فتوح البلدان: احمد بن يحيي البلاذري (م,۲۷۹ق.)، تصحيح صلاح‌الدين منجد، قاهره، مکتبة النهضة المصريه، ۱۹۵۷م.
(۹) مراصد الاطلاع علي اسماء الامکنه و البقاع: و هو مختصر معجم البلدان لياقوت: صفي‌الدين عبدالمومن بن عبدالحق (م,۷۳۹ق.)، به کوشش علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، ۱۴۱۲ق.
(۱۰) معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م,۶۲۶ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۱۱) معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع: عبدالله بن عبدالعزيز البکري (م,۴۸۷ق.)، به کوشش السقاء، بيروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
(۱۲) موعوعة العتبات المقدسه، جعفرخليلي، بيروت، الاعلمي، ۱۴۰۷ق.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «چاه عجول»، تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۶/۱۵.
