عجایب المخلوقات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات»، کتابی است به زبان
فارسی در موضوع جهانشناسی.
این کتاب در نیمه ی دوم
قرن ششم هجری تالیف شده است. مؤلف، این کتاب را از آن جهت فراهم آورده است تا دیگران را بی آن که در اطراف و اکناف عالم بگردند، از عجایب جهان و غرایب زمان بی آگاه‌اند.
هدف دیگر مولف از نگارش این کتاب اهداء آن به
ابوطالب طغرل بن ارسلان بن طغرل بوده است. نامبرده یکی از
سلاجقه عراق است که از
سال ۵۵۶ تا ۵۷۳ ه. ق. سلطنت داشته است. بنابراین، کتاب نامبرده باید در یکی از سال‌های میان این دو تاریخ نوشته شده باشد. محتمل است که تاریخ شروع تالیف پیش از سال ۵۵۶ ق. که نخستین سال سلطنت
طغرل بن ارسلان است، بوده باشد.
نکات کوچکی در کتاب وجود دارد که کم و بیش راهبر به سنوات تالیف کتاب است؛ اما با استناد به هیچ یک نمی‌توان به دقت سال تالیف آن را روشن کرد.
کراچکوفسکی در «تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی» تالیف کتاب را با توجه به تاریخ مذکور به وسیله مولف، حدود سال ۱۱۸۰ م. می‌داند و تاریخی را حاجی خلیفه از آن یاد می‌کند؛ یعنی سال ۱۱۶۰ م. ۵۵۵ ق. خطای محض می‌داند.
کتاب، مشتمل بر توضیحی از ناشر، مقدمه مصحح، مقدمه مولف و ده رکن و هر رکن مشتمل بر ابوابی است.
این کتاب نخستین کتاب درباره
جهان شناسی است و تا حدی متاثر از اثر هم دوران خود که در
مغرب پدید آمده می‌باشد. این کتاب متعلق به
غرناطی است؛ اما کتاب طوسی سنگین تر از آن است و مطالب آن از غرناطی بیشتر است.
در تقسیمات دهگانه ی کتاب، مطالبی درباره ی موضوعات زیر آمده است:
افلاک ، ستارگان،
صاعقه ،
شهاب ،
رعد و برق ،
قوس و قزح ، بادها، دریاها و آب‌ها، کوه‌ها، مساجد، کنیسه‌ها، زلزله‌ها، گیاهان، دخمه‌های سلاطین، گنج‌ها، خلقت آدمی،
عقل و
روح ،
عادیان ، ترکان، هندوان، کاهنان، معجزات و
کرامات ،
علم طب ، خواص غذاها،
قضا و قدر ،
جنیان و
شیاطین ،
غولان ،
نسناس ، مرغان، بهایم، جانوران دریایی، سباع، حشرات، مارها و افاعی.
انشای کتاب در رتبه ی اول منشآت فارسی، و حکایات و داستان‌های آن بسیار جالب و سرگرم کننده است.
عناوین ارکان کتاب عبارت است:
الرکن الاول: فی عجایب الاجرام العلویه و ما یتعلق بها.
الرکن الثانی: فی العجایب التی تحدث بین السماء و الارض.
الرکن الرابع: فی البلاد و المساجد و الکنائس و غیرها.
الرکن الخامس: فی الشجار و الثمار و الحشایش.
الرکن السادس: فی عجایب الصور المنقوره و المنقوشه.
الرکن السابع: فی شرف الآدمی و عجایب فطرته.
الرکن الثامن: فی عجایب الجن و مرده.
الرکن التاسع: فی عجایب الطیور.
الرکن العاشر: فی البهایم و الحیوانات الکبار.
کتاب، مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم مصحح؛ آقای منوچهر ستوده و نیز فهرست‌های ذیل می‌باشد:
فهرست مطالب، احادیث، نام‌های سلسله‌ها، خاندان‌ها، ایلات و طوایف، نام‌های کسان و القاب و عناوین، نام‌های جغرافیایی، نام‌های کتب و رسایلی که نام آنها در متن آمده است، حکایاتی که در متن آمده است، نام‌های بهایم و حیوانات، نام‌های حیوانات بحری، نام‌های پرندگان، نام‌های افاعی و ثعابین و حیات و حشرات، نام‌های گیاهان و نام‌های احجار و جواهر.
۱- کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص۲۵۵.
۲- ستوده، منوچهر، مقدمه مصحح.
۳- سایت کتابنامه.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
