عبدالله الهی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِلهی، عبدالله (د ۸۹۶ق/۱۴۹۱م)، معروف به شیخ الهی،
عارف و
صوفی مشهور در دوره عثمانی بود.
او در قصبه سماو از
ولایت کوتاهیه متولد شد و در
زادگاه خود به تحصیل علوم پرداخت، سپس مدتی در
قسطنطنیه در مدرسه‌ای که به زیرک مشهور بود،
اقامت گزید.
او پس از
مسافرت استادش
ملاعلی طوسی به ایران، به وی پیوست و نزد او به ادامه تحصیل پرداخت، آنگاه بر اثر انقلاب درونی، تحصیل
علوم ظاهری را ترک گفت و کتاب‌هایش را فروخت و بهای آن را به
صدقه داد.
سپس عازم
ماوراءالنهر شد و در
سمرقند به خدمت خواجه عبیدالله احرار سمرقندی رسید و بر اثر ارشاد وی به طریقه
نقشبندیه درآمد. آنگاه به خواست مراد خویش به
بخارا رفت و قبر خواجه بهاءالدین نقشبند، مؤسس
سلسله نقشبندیه را
زیارت کرد و مدتی در آن‌جا
معتکف بود. پس از چندی به سمرقند بازگشت و به اشاره خواجه عبیدالله احرار برای
تبلیغ نقشبندیه راهی بلاد روم شد.
در این
سفر سیداحمد بخاری (د ۹۲۲ق/۱۵۱۶م) وی را همراهی کرد.
او در
هرات با
عبدالرحمان جامی و دیگر صوفیان
خراسان هم ملاقات کرد.
الهی پس از مراجعت به آناتولی در زادگاه خویش
اقامت گزید و مریدان و عالمان بسیار به حلقه ارادت او درآمدند، اما بر اثر بروز اغتشاش و بی‌نظمی که پس از
مرگ سلطان محمد فاتح (حک ۸۵۵ - ۸۸۶ق/۱۴۵۱-۱۴۸۱م) رخ داد، همچنین به درخواست بزرگان قسطنطنیه، به آن
شهر رفت و در مدرسه زیرک مقیم شد و به ارشاد مریدان پرداخت،
ولی در این شهر هم رغبت ماندن نیافت و در این حال به دعوت امیر احمدبیک ادرنوی به روم ایلی رفت و تا آخر عمر به
تدریس و ارشاد خلق گذراند.
الهی سرانجام در آغستوس
وفات یافت و جنازه‌اش به ینیجه منتقل گردید و در
مقبره ای که به صورت زیارتگاه معروفی درآمد، به
خاک سپرده شد.
پس از
مرگ الهی، دوست و همسفر وی سیداحمد بخاری
خلیفه وی شد و سجاده‌نشینی طریقه
نقشبندیه را بر عهده گرفت.
الهی سماوی گذشته از آثار عرفانی که به قلم آورد، نخستین کسی بود که در
آسیای صغیر به تبلیغ طریقه
نقشبندیه پرداخت و در آن دیار اولین
خانقاه اهل این طریقه را تأسیس کرد.
الهی آثار بسیاری به فارسی، عربی و ترکی دارد که شماری از آن‌ها برجای مانده است:
۱. دیوان، که در ۱۹۶۱م در استانبول به چاپ رسیده است.
۲. منازل القلوب، به فارسی که شرح رساله قدسیه روزبهان بقلی است. این کتاب در ۱۳۴۷ش به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه به ضمیمه روزبهان نامه به چاپ رسیده است. در این نسخه، همه‌جا از او به الهی سیمابی یاد شده است.
۱. استخراج‌نامه، نسخه‌ای از آن در
استانبول موجود است.
۲. اسرارنامه، نسخه‌هایی از آن در
ترکیه و
مصر وجود دارد.
۳. اصول وصول الهیه، به فارسی، تصویری از آن در
کتابخانه مرکزی نگهداری می‌شود.
۴. رساله اسئله و اجوبه، نسخه‌هایی از آن در ترکیه موجود است.
۵. رساله احدیه.
۶. رساله تصوف.
۷. رساله وجود، نسخه‌هایی از این ۳ اثر در ترکیه موجود است.
۸. زاد المشتاقین، نسخه‌هایی از آن در ترکیه (موزه مولانا) موجود است.
۹. فتوحات الهیه، نسخه‌ای از آن در کتابخانه
سلیمانیه وجود دارد.
۱۰. کشف الواردات لطالب الکمالات، شرحی است بر الواردات تألیف بدرالدین ابن قاضی سماونه (د ۸۲۳ق/۱۴۲۰م)، نسخه‌هایی از این اثر در
واتیکان موجود است.
۱۱. مسالک (یا مسلک) السالکین، نسخه‌های آن در استانبول موجود است.
۱۲. مسلک الطالبین و الواصلین، نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های مختلف ترکیه (موزه مولانا) و
ایران موجود است.
۱۳. نجاة الارواح من دنس الاشباح، نسخه‌ای از آن در کتابخانه بروسه موجود است.
۱. تحلیة الارواح، در
علم تصوف .
۲. شرح مفتاح الغیب قونوی.
۳.فصول الوصول، به ترکی.
۴. منظومه معراجیه،
از وی یاد کرده‌اند.
(۱) محمد اولیاچلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، ۱۹۲۸م.
(۲) محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، ۱۳۳۳ق.
(۳) بغدادی، هدیة العارفین.
(۴) عبدالمجید
خالدی نقشبندی، الحدائق الوردیه، دمشق، ۱۳۰۸ق.
(۵) احمد رفعت، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، ۱۲۹۹ق.
(۶) شمس‌الدین سامی، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۱۱ق.
(۷) محمد سعدالدین، تاج التواریخ، استانبول، ۱۲۸۰ق.
(۸) احمد طاش‌کوپری‌زاده، الشقائق النعمانیه، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، ۱۴۰۵ق.
(۹) درویش احمد عاشق پاشازاده، تاریخ، به کوشش همت علی‌بیک، استانبول، ۱۳۳۲ق.
(۱۰) عطاءالله عطایی، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، ۱۹۸۹م.
(۱۱) فهرس المخطوطات الترکیة العثمانیه، قاهره، ۱۹۸۷م.
(۱۲) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/ ۱۹۵۷م.
(۱۳) لویس برنارد، استانبول و تمدن امپراتوری عثمانی، ترجمه ماه ملک بهار، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۱۴) محمد افندی مجدی، حدائق الشقائق (ذیل الشقائق النعمانیه)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، ۱۹۸۹م.
(۱۵) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۱۶) توفیق هاشم پورسبحانی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه بروسه، رشت، ۱۳۶۸ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالله الهی»، ج۱۰، ص۱۹.
