عبدالرحیم بن عمر جوبری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جمال‌الدین عبدالرحیم‌بن عمربن ابی‌بکر جوبری دمشقی، جهانگرد و نویسنده کم‌شناخته شده کتاب المختار فی کشف الاسرار در نیمه قرن هفتم می‌باشد.
از نسبت جوبری دمشقی پیداست که خاندان او اهل قریه جوبَر در باغستان‌های اطراف
دمشق بودند. اطلاعاتی که محققان درباره وی داده‌اند، بر تنها کتاب باقی‌مانده از او مبتنی است و ازاین‌رو مراجعه به آنها، با در دست داشتن این کتاب، چندان سودمند نخواهد بود.
جوبری، بنا بر مقدمه کتابش،
کیمیا ،
طب ،
گیاه‌شناسی ، علم‌الحیل، رمل و تنجیم را بدون استاد و فقط با مطالعه کتاب‌های پیشینیان آموخت. او ادعا کرده که صدها کتاب در علوم گوناگون را خوانده و از برخی از آنها در مقدمه کتاب خود یاد کرده است.
جوبری به علوم غریبه علاقه‌ای ویژه و به روشنی به تأثیر و نیروی رمل و احکام نجوم و امکان ساختن
طلا با استفاده از شیوه‌های کیمیاگری باور داشت. جوبری گفته است که تبحر او در این علوم بدان پایه بود که کتابی به نام السیره المستقیم فی علم الروحانیه و صناعه التنجیم و رساله‌ای کوتاه در علم‌الرمل نگاشت،
لیکن ما هنوز نشانی از این کتاب‌ها به دست نیاورده‌ایم.
جوبری در واقع جهانگرد بوده است. وی، بنا بر اظهارات خودش،
بخش‌هایی از عمر خود را در
مصر (
قاهره ، بندر عَیذاب در کنار دریای سرخ، بَهنَسا و المحله)، حَرّان، انطاکیه، رُها، قونیه، آمِد، سیواس، صَرخَد، قبرس،
حجاز ،
یمن ، هند و مغرب گذرانده و در سرزمین‌های مختلف مدتها با اصناف گوناگونِ شیادان و شعبده‌بازان به سر برده تا حیله‌ها و ترفندهای نهانی و اعمال مشکوک آنان را کشف کند.
او البته در عین هم‌نشینی با این گروه‌های عمدتاً بدنامِ اجتماعی، گاه با برخی دولتمردان عصر خود نیز در ارتباط بوده و در کتاب خود از ملاقاتش با عزالدین ابومنصور ایبَک معظمی (حک در دمشق: ۵۹۷ ـ ۶۱۵)، سیف‌الدین قلیچ (متوفی ۶۴۳)، امیرایوبی و نیز از حضور خود در دربار ملک مسعود رکن‌الدین مودود (حک: ۶۱۹ ـ ۶۲۹)، امیر ترکمان حِصنِ کیفا و آمد (دیاربکر) از اُرتُقیان، سخن گفته و ظاهراً همین امیر از وی درخواست کرده است که رساله‌ای بنگارد و حیله‌گری‌های همه اصناف شیادان و دغل‌کاران را، با شرح و تفصیل دقیق، افشا کند.
جوبری نیز در پاسخ، کتاب المختار را در سی فصل (هر فصل درباره یکی از اصناف شیادان) نگاشت تا برای مردمان هشدار و تحذیری باشد که در دام نیرنگ‌بازان و حیله‌گران به‌ویژه دغل‌کاران بنوساسان، گرفتار نشوند.
تقسیم‌بندی سی گانه جوبری از نیرنگ‌بازانِ اصناف و مشاغل، با شاخ و برگ‌های ریزترِ آن، چندان منظم و بسامان نیست ولی در یک طبقه‌بندی موضوعی می‌توان هفت گروه عمده را بازشناخت:
۱) نیرنگ‌بازان دینی یا دین‌بازان که از دین برای گدایی و سرکیسه کردن مخاطبان ساده‌لوح و خوش‌باور استفاده می‌کنند، از جمله پیامبران دروغینی که با کارهای ظاهراً معجزه‌آسا ادعای
نبوت می‌کنند، شیوخ صوفی متقلب و ریاکاری که می‌توانند چهل شبانه‌روز بی‌طعام سرکنند، واعظان، رهبانانِ مسیحی، احبار یهود و همچنین برخی زعمای مجوس که با مالیدن روغن‌های مخصوص بر بدنِ خود می‌توانند از آتش به سلامت بگذرند.
۲) درمانگران دروغین، از جمله شیادان دوره‌گردی که با فروش داروها و روغن‌های طبی تقلبی امرار معاش می‌کنند، دندان‌پزشکان قلابی که با ترفندی وانمود می‌کنند کرم دندان بیماران را بیرون می‌کشند و چشم‌پزشکان متقلب که مدعی‌اند برای امراض چشمی درمان‌های سودمند در اختیار دارند.
۳) بازرگانان و فروشندگان کلاهبردار بازار، که امثال آنان در هر صنفی وجود دارد. مثلاً، عطاران و داروفروشانی که داروهای گران‌قیمت یا عطرهای کمیاب را با مواد بی‌ارزش مخلوط می‌کنند، صرافانی که ترازوهای خود را دستکاری می‌کنند، کاتبانی که برای نگارش و امضای اسناد از مرکب‌های جادویی استفاده می‌کنند و مدتی بعد آن نوشته یا امضا از سند زایل و محو می‌شود، یا فروشندگان چهارپایان که به شیوه‌های متقلبانه‌ای اسب را رنگ می‌کنند یا سن آن را کمتر نشان می‌دهند..
۴) مدعیانِ در اختیار داشتنِ قوای ماوراء طبیعی، همچون منجمانی که در طالع‌بینی و تعیین زایچه و نگاشتن تعاویذ و طلسمات تبحر دارند،
جنّ
گیرانی که ظاهراً قادرند با بیرون راندن ارواح خبیثه از بدن بیماران صرعی، آنان را درمان کنند، گنج‌یابانی که برای نشان دادن تبحر ویژه خود در تشخیص محل دفینه‌ها، چیزهایی را از پیش در جایی نهان می‌دارند و خود از آن خبر می‌دهند و نیز کیمیاگرانی که مدعی‌اند می‌توانند با اکسیری مخصوص، طلا بسازند.
۵) طبقات مختلف دزدان و راهزنان، از جمله دزدانی که با شیوه‌های ماهرانه از خالی بودن منازل موردنظر خود اطمینان می‌یابند، شب‌روانی که با نقب زدن از خانه‌ها و مغازه‌ها سرقت می‌کنند یا دزدانی که به قربانیان خود داروهای خواب‌آور یا بیهوش‌کننده می‌خورانند و مال ایشان را می‌برند.
۶) ولگردها، از جمله فقیران و درویشان، تربیت‌کنندگان دوره‌گرد حیوانات، کسانی که نقص عضو خود را به نمایش می‌گذارند، نابینایان، مبتلایان به جذام یا استسقا و نیز شعبده‌بازان و تردستان.
۷) کسانی‌که گرایش‌های جنسی انحراف‌آمیز دارند، از جمله مردانی که به منظور شاهدبازی ترفندهای وقیحانه می‌زدند یا زنان نیرنگ‌بازی که در خفا آن کار دیگر می‌کردند.
متن کتاب المختار فی کشف الاسرار به عربی میانه و بدونِ رعایت دقیق آداب درست‌نویسی نگاشته شده و در آن از لغات محاوره‌ای نیز استفاده شده است، که به‌ویژه برای بررسی زبان حرفه‌ای و عامیانه گروه‌های نافرهیخته، مخصوصاً گدایان، سند زبان‌شناختی پراهمیتی محسوب می‌شود. به‌علاوه، این اثر در حوزه تاریخ اجتماعی و فرهنگی
جهان اسلام در عصر جوبری، منبعی در خور توجه است و روحیات و اوضاع آن روزگار را، که شدیداً از عناصر دینِ عامیانه تأثیر پذیرفته بود، باز می‌نمایاند و علائق و بیم و امیدهای طبقات فرودست جامعه اسلامی را منعکس می‌سازد.
بسیاری نسخه‌های خطی به جا مانده از این کتاب و چاپ‌های متعدد (مثلاً دمشق ۱۳۰۲؛ استانبول (بی‌تا)؛ قاهره ۱۳۱۶) و چند بار، گواهِ اهمیت، رواج و محبوبیت این کتاب در سراسر جهان اسلام تا دوران معاصر است.
نگارنده، تصحیحی انتقادی از این کتاب را، که بر اساس دو نسخه اقدم لیدن و
استانبول فراهم آورده است، با حواشی و تعلیقات، در آلمان زیر چاپ دارد.
(۱) عبدالرحیم‌بن عمر جوبری، کتاب‌المختار فی کشف‌الاسرار، (دمشق) ۱۳۰۲.
(۲) لویس شیخو، «المختار فی کشف‌الاسرار»، المشرق، سال ۱۲، ش ۳ (آذار ۱۹۰۹).
(۳) Clifford Edmund Bosworth, The mediaeval Islamic underworld: the Banu Sasan in Arabic society and literature, Leiden ۱۹۷۶;.
(۴) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litterature, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲;.
(۵) MJ De Goeje, "Gaubari's، entdeckte Geheimnisse", ZDMG (۱۸۶۶) ;.
(۶) EI ۲ , Suppl fascs ۳-۴, Leiden ۱۹۸۱, s v " A l-Djawbari, Abd A l-Rahim" (by S Wild) ;.
(۷) Moritz Steinschneider, "Gauberi's، entdeckte Geheimnisse' eine Quelle fur orientalische Sittenschilderung", ZDMG (۱۸۶۵) ;.
(۸) Eilhard Wiedemann , Aufsatze zur arabischen Wissenschf tsgeschichte, ed Wolfdietrich Fischer: "Beitrage zur Geschichte der Naturwissen chaften IV: Uber Wagen bei den Arabern", "ibid XXVI: Uber Charlatane bei den Muslimen nach al Gaubari", Hildesheim ۱۹۷۰;.
(۹) Stefan Wild, "Jugglers and fraudulent sufis" in Proceedings of the VIth Congress of Arabic and Islamic Studies: Visby۱۳-۱۶ August, Stockholm ۱۷-۱۹ August ۱۹۷۲ , Leiden: Brill, ۱۹۷۵;.
(۱۰) idem, "A juggler's programme in mediaeval Islam" in La Signification du bas moyen age dons l'histoire et la culture du monde musulman: actes du ۸ me congres de l'Union Europeenne des arabisants et islamisants, Aix-en- Provence-Septembre ۱۹۷۶ , Aix-en-provence, Fr: Edisud, ۱۹۷۸;.
(۱۱) TDVIA, s v "Cevberi" (by Sadettin Okten)
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالرحیم بن عمر جوبری»، شماره۵۱۷۵.
