عبدالرحمان تمکین بخارایی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عبدالرحمان تمکین بخارایی، از شاعران فارسی گوی
بخارا است.
در ۱۲۶۸/ ۱۸۵۱ در روستای بوریابافِ بخارا در خانواده ای روحانی به
دنیا آمد. پدرش، عبدالخالق، هنگامی که تمکین
کودک بود به بخارا نقل مکان کرد. تمکین در مدارس بخارا درس خواند و پس از اتمام تحصیلات، در مدرسه دارالشفا به تدریس پرداخت.
در
زمان حکومت امیرعبدالاحد منغیت (۱۳۰۳ـ۱۳۲۹/ ۱۸۸۵ـ ۱۹۱۰) مدتی به کار دولتی روی آورد ولی به سبب ناسازگاریش با محیط و اطرافیان و
انتقاد از برهان الدین قاضی کلان (قاضی القضاه)، از تدریس در مدرسه دارالشفا محروم شد
و برای گذران زندگی به احیای باغچه ای پرداخت که از پدرش به ارث برده بود.
وی از آن پس از کارهای امیر، بویژه واگذاری امر خطیری چون قاضی کلانی به ملابرهان الدین، انتقاد کرد.
در بخارا، به گفته احمد دانش، بازار
فضل و
هنر کساد بود
و تمکین بارها نارضایی شدید خود را از اوضاع بحرانی بخارا و دگرگونیهای سیاسی و فرهنگی و اقتصادی آن ابراز کرد.
این انتقادها به
مذاق عده ای، از جمله منسوبان به دربار، خوش نیامد و به همین سبب ارزیابی تذکره نگاران دربار عبدالاحد چون افضل مخدوم پیرمستی (متوفی ۱۹۱۵) و حاج نعمت اللّه محترم (متوفی ۱۹۲۰)، در باره
آثار تمکین نباید درست باشد.
محترم او را خودنما و متکبر خوانده
و عبدی اگر چه انتقادی سست بنیاد کرده، هنر و
مهارت او را ستوده است.
تمکین به ۶۳ سالگی نرسیده بود که به گفته خودش توان راه رفتن را از دست داد و شاید این پیری زودرس بر
اثر مصائب زندگیش بود.
وی در ۱۳۳۳/ ۱۹۱۵
و به قولی در ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸ در بخارا درگذشت.
آثار تمکین عبارت‌اند از: دیوان، شامل قصاید و غزلیاتی صوفیانه و عاشقانه و اجتماعی؛ گنج شایگان (تألیف در ۱۳۱۷/ ۱۸۹۹) در هجده فصل با موضوعات متنوعی همچون انتقاد از کارمندان دولت،
مذمت بخل و
حسد و
کبر و
غرور ، و
ستایش اخلاق حمیده؛
رباعیات (۱۳۲۰/ ۱۹۰۲)، شامل رباعیات و مفردات و چیستان و معما و مصراعهای متفرقه؛ جراید (تألیف در ۱۳۲۲/ ۱۹۰۴) حاوی ۳۰۵ قطعه
پند و
نصیحت اخلاقی؛ مُلستان، شامل چهار قطعه و ۷۶ حکایت منثور آمیخته با شعر، به پیروی از گلستان سعدی؛ و مطالع الفاخره و مطالب الظاهره (تألیف در ۱۳۳۴/ ۱۹۱۶) که ناتمام است. این اثر، دارای ارزش فراوان تاریخی و جغرافیایی و مردم شناسی است. در این کتاب اطلاعات ارزشمندی در باره اهالی شهر و ولایات بخارا و دانشمندان و شیوخ مشهور آن‌جا آمده است. قصد نویسنده این بوده است که
تاریخ کامل و دقیقی از منطقه ماوراءالنهر (فرارود) و آسیای میانه، بویژه بخارا، بنویسد. او از مساجد و خانقاهها و مکتبها و مدارس و بازارهای بخارا یاد کرده و در باره گردش اجرام آسمانی، اثر ستاره بر
مزاج آدمی و وضع دریاها و غیره نیز مطالبی آورده است.
تمکین کتاب دیگری با عنوان جُنید لعالی نیز داشته که ظاهراً مفقود شده است.
نسخه‌هایی از آثار نویسنده به قلم خودش در کتابخانه های
فرهنگستان علوم تاجیکستان و
ازبکستان نگهداری می‌شود.
از جمله، کتاب غزلیات تمکین، دستنوشته مؤلف در ۱۱۱ برگ مورخ ۱۳۲۴، که به شماره ۱۱ در انستیتوی خاورشناسی تاجیکستان نگهداری می‌شود.
تمکین در اغلب قالبهای شعری، از جمله غزل و قصیده و رباعی و قطعه و مخمس و مفردات،
شعر سروده است و آثارش از توانایی بالای او در شاعری حکایت می‌کند. موضوعات اشعارش گوناگون است ولی غالباً به انتقاد از روزگار و اهل آن پرداخته است.
وی به
زبان عربی و ازبکی نیز اشعاری سروده است.
تمکین از سخنوران چیره دست روزگار خود بود، چنانکه
عبداللّه خواجه عبدی ، تذکره نویس، بر طبع خوش او تأکید کرده است.
او بسیاری از واژه‌ها و ترکیبهای زبان محاوره دری را، که تنها در این گویش کاربرد دارد، در اشعارش آورده و این شیوه در محبوبیت شاعر نزد عامه و جاری شدن اشعارش بر زبان
خاص و
عام مؤثر بوده است.
(۱) AAbibov، Ganji zarafsha ¦ n، Dushanbe۱۹۹۱.
(۲) Ensiklopediya ¦ yi Sa ¦ vetii Ta ¦ jik، Dushanbe ۱۹۷۸-۱۹۸۸.
(۳) Katalog va ¦ sta ¦ c § nix ruka ¦ pisey Akademii nauk Tadz § ikska ¦ y SSR، vol ۴، ed A M Mirza ¦ yev and M I Zand، Dushanbe ۱۹۷۰.
(۴) Sa ¦ branie va ¦ sta ¦ c § nix ruka ¦ pisey Akademii nauk Uzbekska ¦ y SSR، vol ۲، ed AA Semenov، Tashkent ۱۹۵۴.
(۵) ـ Abd al-Rah ¤ ma ¦ n Tamkin Bukha ¦ ra ¦ Ý ¦ â، Muntakhabi ash ـ a ¦ r، Tartibdihanda va mu ف allifi sarsukhan Askar Ja ¦ nfida ¦، Dushanbe ۱۹۷۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالرحمان تمکین بخارایی»، شماره۳۸۸۱.
