• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالرحمان بن حسن جبرتی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جَبَرتی، عبدالرحمان، مورخ نامور مصری قرن دوازدهم و سیزدهم بود.

فهرست مندرجات

۱ - محل ولادت
۲ - نیاکان جبرتی
       ۲.۱ - جد هفتم
       ۲.۲ - نیای پنجم
۳ - تحصیلات ایشان
۴ - اساتید جبرتی
۵ - سال ازدواج
۶ - بهره علمی جبرتی
۷ - مهاجرت از مصر
۸ - بازگشت به مصر
۹ - مناصب جبرتی
       ۹.۱ - عضویت در مجلس اعیان
       ۹.۲ - عضویت در دیوان سوم
       ۹.۳ - ارتباط با فرانسویان
       ۹.۴ - افتا در حکومت محمد علی پاشا
۱۰ - درگذشت و مقبره ایشان
۱۱ - ویژگی‌های جبرتی
۱۲ - انتقاد جبرتی از امیران مصر
۱۳ - آثار جبرتی
       ۱۳.۱ - مُدَّةُ الفَرَنْسیسِ بمِصر
       ۱۳.۲ - مظهرالتقدیس
       ۱۳.۳ - عجائب الاثار فی التراجم و الاخبار
              ۱۳.۳.۱ - موضوع عجائب الاثار
              ۱۳.۳.۲ - منابع عجائب الاثار
              ۱۳.۳.۳ - ویژگی‌هایی عجائب الاثار
              ۱۳.۳.۴ - دیدگاه مورخین درباره آثار جبرتی
              ۱۳.۳.۵ - نسخه های خطی عجائب الاثار
       ۱۳.۴ - تاریخ جبرتی
       ۱۳.۵ - آثار دیگر
۱۴ - فهرست منابع
۱۵ - پانویس
۱۶ - منبع

عبدالرحمان بن حسن بن ابراهیم زَیْلَعی جبرتی عقیلی حنفی ، در ۱۱۶۷ در قاهره به دنیا آمد.
[۱] عبدالرحمان جبرتی، ج۱، ص۳۳۹، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۲] عبدالرحمان جبرتی، ج۱، ص۶۰۴، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۳] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۶، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۴] که سال تولد او را ۱۱۶۸ ذکر کرده است، محمد عبداللّه عنان، ج۱، ص۱۷۷، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.


نیاکان جبرتی از مسلمانان حنفی ناحیه ساحلی جَبَرْت بودند.
[۵] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۰۴، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۶] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۱، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۷] محمد محمود صیاد، «جبره و جبرت»، ج۱، ص۵۸۵ ـ۵۹۳، در عبدالرحمن جبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.


۲.۱ - جد هفتم

جد هفتم جبرتی، که او نیز عبدالرحمان نام داشت، به قصد زیارت حرمین شریفین از جبرت عازم جده و سپس مکه شد، دو سال نیز در مدینه اقامت گزید و نزد علمای آن سامان کسب علم کرد، آنگاه به مصر رفت و در اوایل سده دهم در کنار جامع الازهر قاهره اقامت گزید.
[۸] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۰۸، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۹] لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۵، (قاهره) ۱۹۸۰.
مدتی بعد وی شیخِ (بزرگ یا متولی) رواقِ جَبَرْت در جامع الازهر شد و این مقام (مَشیَخَة الرَواق) به مدت سه قرن در خاندانش موروثی گردید و به عبدالرحمان جبرتی ختم شد.
[۱۰] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۰۸، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۱۱] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۱، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.


۲.۲ - نیای پنجم

علی، نیای پنجم جبرتی، ثروت و شهرت فراوانی داشت.
[۱۲] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۰۹، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
شیخ حسن (۱۱۱۰ـ ۱۱۸۸)، پدر شیخ عبدالرحمان جبرتی، علاوه بر ثروت عظیمی که به ارث برده بود، از بزرگ ‌ترین فقیهان عصر خویش، و در علوم ریاضی نیز از سرآمدان عالمان مصر به شمار می‌رفت و این علوم را در جامع الازهر و نیز در منزلش تدریس می‌کرد.
[۱۳] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
[۱۴] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۱ـ۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۱۵] جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹، بیروت ۱۹۸۳.
شیخ حسن به زبانهای ترکی و فارسی مسلط بود
[۱۶] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۱۷] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۲، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
و در منزلش، واقع در صَنادقیه، کتابخانه بزرگی با کتابهایی به زبانهای فارسی و ترکی و عربی داشت که طلاب از آن بهره مند می‌گردیدند.
[۱۸] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۲۱ـ۶۲۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۱۹] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۳ـ۱۰۳۴، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۲۰] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.


پدر عبدالرحمان او را به مکتبخانه و آنگاه به مدرسه سِنانیه، واقع در شمال غرب جامع الازهر،
[۲۱] عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۶۸، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
فرستاد تا در آن‌جا قرآن و مقدمات علوم دینی را فرا گیرد. وی در یازده سالگی حافظ قرآن شد.
[۲۲] لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۵، (قاهره) ۱۹۸۰.
[۲۳] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۳ـ۱۰۳۴، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۲۴] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۸، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.


جبرتی نزد پدرش تاریخ و علوم ریاضی و هیئت آموخت و پیش دیگر استادانی که با پدرش دوستی داشتند، علوم دینی و ریاضی را فرا گرفت. مشهورترین استاد وی در این برهه سیدمحمدمرتضی زَبیدی، مؤلف تاج العروس ، بود که جبرتی در محضرش علم لغت آموخت.
[۲۵] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۰۳، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۲۶] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۰۸، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۲۷] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۷ـ ۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
در رَواق شُوام نیز اصول مذهبی حنفی را نزد عبدالرحمان عریشی فرا گرفت.
[۲۸] لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۵، (قاهره) ۱۹۸۰.
[۲۹] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۸، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۳۰] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۶، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.


وی در ۱۱۸۲، در حدود پانزده سالگی، ازدواج کرد.
[۳۱] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۵۶۷، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۳۲] لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۶، (قاهره) ۱۹۸۰.
[۳۳] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۶، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.


عبدالرحمان در محافل علمی و ادبی پدرش حضور می‌یافت و از دانشمندان بهره علمی می‌برد. وی در اول صفر ۱۱۸۸، با وفات پدرش، به ریاست رواق جَبَرْت رسید و وارث ثروت عظیم و املاک و اوقاف متعدد او شد.
[۳۴] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۶ـ۱۰۳۷، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۳۵] محمود حلمی، «الجبرتی و معاصروه من امراء الممالیک»، ج۱، ص۲۹۶، در چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۳۶] صلاح عیسی، «منهج عبدالرحمن الجبرتی فی رؤیة الظواهر التاریخیة»، ج۱، ص۱۴۶، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
تمام عمرش را در قاهره به کسب علم و تدریس در الازهر و در منزل خود
[۳۷] عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۶۸، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۳۸] عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۸۴، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
و حاشیه نوشتن بر کتابهای پدرش و مذاکره با بزرگان در محافل علمی سپری کرد.
[۳۹] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۴۰] احمد عبدالرحیم مصطفی، «الجبرتی: مؤرخاً»، ج۱، ص۳۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۴۱] احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
وی علاوه بر فقه و علوم دینی، به ریاضیات علاقه مند بود و در پزشکی نیز مطالعاتی کرد و در آن رشته، کتابی نگاشت و تا حدودی نیز به تصوف گرایش یافت.
[۴۲] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.

او در اواخر ۱۱۹۵ شروع به نگارش یادداشتهایی کرد که بعدها پایه تاریخش گردید.
[۴۳] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۱، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.


با ورود ناپلئون بناپارت و سپاهیانش در صفر ۱۲۱۳/ ۱۷۹۸ به قاهره و اشغال مصر،
[۴۴] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۴۵] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
جبرتی قاهره را به سوی مزرعه اش در شهرک أَبیار/ إبیار در شمال دلتای مصر، ترک کرد.

اندکی بعد، در پی دعوت ناپلئون از دانشمندان و علمای مهاجر مصر، به قاهره بازگشت.
[۴۶] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۴۷] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.




۹.۱ - عضویت در مجلس اعیان

همچنین به عضویت مجلس اعیان (دیوان عمومی)، متشکل از ده تن از بزرگان مصر، در آمد که ناپلئون قصد داشت به وسیله آن دیوان، امور مصر را اداره کند
[۴۸] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
[۴۹] محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۴ـ ۱۲۵، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
و بدین ترتیب، نزد سرداران سپاه فرانسوی و فرهیختگان همراه سپاه، احترام یافت.
[۵۰] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.


۹.۲ - عضویت در دیوان سوم

جبرتی، ضمن برشمردن اعضای دیوان (کمیسیون) اول و دوم ذکری از خود به میان نیاورده است.
[۵۱] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۶۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۵۲] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
[۵۳] عاطف احمد فؤاد، «عبدالرحمن الجبرتی، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، المؤرخ المصری: دراسة فی سیسولوجیا المعرفة»، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۲۵ (۱۹۷۸).
پس از بر پا شدن دیوان اول و دوم (شورایی از بزرگان مصر که ناپلئون برای اداره امور کشور تشکیل داده بود)، وی عضو دیوان سوم شد که ژنرال منو، فرمانده سپاه فرانسه، آن را از نُه روحانی تشکیل داده بود.
[۵۴] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۲۲۵، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۵۵] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.


۹.۳ - ارتباط با فرانسویان

جبرتی در باره حمله فرانسه به مصر، موضع مخالف نداشت بلکه برعکس، با تعدادی از دانشمندان فرانسوی دوست شد و پس از آن‌که به دعوت آن‌ها از فرهنگستان علوم فرانسه در قاهره و کتابخانه و ابزارهای فلکی فرانسویان دیدن کرد، آن ابزارها را به دقت در کتابش وصف و ستایش نمود و شیفته پیشرفت‌های علمی فرانسویان شد.
[۵۶] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۵۷ ـ ۵۹، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۵۷] احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۴، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۵۸] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۳، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
او این تماسها را به هیچ وجه همکاری با سپاه فرانسه و اشغالگران نمی‌دانست، بلکه آن را شیوه‌ای برای استفاده از علوم و فنون فرانسویان می‌شمرد و در عین حال از ظلم و بی بندوباری فرانسویان انتقاد می‌کرد.
[۵۹] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۵۷ـ۶۱، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۶۰] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۲۹۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۶۱] احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۴، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۶۲] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۵۶ ـ۵۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۶۳] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۸۴، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
[۶۴] عاطف احمد فؤاد، «عبدالرحمن الجبرتی، ج۱، ص۱۸۴ـ۱۸۶، المؤرخ المصری: دراسة فی سیسولوجیا المعرفة»، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۲۵ (۱۹۷۸).


۹.۴ - افتا در حکومت محمد علی پاشا

جبرتی در دستگاه حکومت محمدعلی پاشا (حک: ۱۲۲۰ـ ۱۲۶۴)، متولی وظیفه افتا بر اساس مذهب حنفی و تعیین اوقات نماز و رؤیت هلال ماه رمضان و شوال بود.
[۶۵] محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۵، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
علاوه بر آن، تا هفت سال مانده به مرگش همچنان در جامع الازهر تدریس می‌کرد.
[۶۶] محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۸۰، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).


جبرتی به سبب حادثه قتل فرزندش خلیل در رمضان ۱۲۳۷، و نیز به علت بیماری و کهولت، جلد چهارم تاریخش را ناتمام گذاشت و در سوگ فرزند، بینایی اش را از دست داد.
[۶۷] محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۷۱، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
وی در حدود ۱۲۴۰ـ۱۲۴۱ در قاهره وفات یافت
[۶۸] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۹، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۶۹] محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۷۱ـ۷۳، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
[۷۰] جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹، بیروت ۱۹۸۳.
و در مقبره جَبَرتیه، که هنوز به همین نام معروف است، در محله مجاورین دفن گردید.
[۷۱] محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۷۲، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
[۷۲] محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۷۴، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
پس از وفات جبرتی منزلش در صنادقیه، که کتابخانه بزرگ خاندان جبرتی نیز بود، سوخت.
[۷۳] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۹، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.


به نوشته شرقاوی،
[۷۴] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۹، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
جبرتی باوجود ثروت و مقام خود و خاندانش، متواضع ، خیرخواه، خوش سیرت، مهربان، دانش دوست و در عین حال علاقه مند به تجملات بود. بسیاری از علما او را بزرگ ‌ترین و نامدارترین مورخ جهان اسلام در سه قرن اخیر دانسته اند.
[۷۵] عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۷۰، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.


جبرتی باوجود مناسبات خوبی که با برخی از امیران ممالیک داشت و آن‌ها را امیران مصر می‌نامید، در مواردی از آنان به شدت انتقاد و حتی آن‌ها را تحقیر می‌کرد.
[۷۶] عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۴۳، بیروت ۱۹۷۸.
[۷۷] عاطف احمد فؤاد، «عبدالرحمن الجبرتی، ج۱، ص۱۸۴، المؤرخ المصری: دراسة فی سیسولوجیا المعرفة»، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۲۵ (۱۹۷۸).
همچنین از شیوه حکومت و ستم‌های محمدعلی پاشا و علمایی که از وی حمایت می‌کردند، نیز انتقاد می‌کرد.
[۷۸] عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۴۳ـ۴۴، بیروت ۱۹۷۸.
[۷۹] احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.




۱۳.۱ - مُدَّةُ الفَرَنْسیسِ بمِصر

جبرتی مدتها در باره تاریخ مصر و تراجم بزرگان یادداشت‌هایی می‌نوشت.
[۸۰] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۱، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
در جمادی الاخره ۱۲۰۳ استادش زبیدی
[۸۱] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۰۳ـ۳۲۱، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
از وی خواست تا سرگذشت بزرگان و مشاهیر مصر و حجاز قرن دوازدهم را بنویسد. جبرتی نیز پذیرفت
[۸۲] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۵۵، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۸۳] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۴۴، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۸۴] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۲۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
و به مدت دو سال با دقت این کار را انجام داد و در نگارش شرح حال تعدادی از بزرگان، از دوستش اسماعیل خشّاب کمک گرفت و برای دقت بیشتر، به مطالعه سنگ نوشته های قبرها و تماس با خویشان و بستگان درگذشتگان پرداخت و مرتب به استادش گزارش می‌داد.
[۸۵] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۸۶] احمد عبدالرحیم مصطفی، «الجبرتی: مؤرخاً»، ج۱، ص۳۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۸۷] عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۷، بیروت ۱۹۷۸.

با مرگ زبیدی (۱۲۰۵)، شیخ محمدخلیل مرادی (مفتی و قاضی دمشق) در نامه ای از جبرتی خواست تا تمام تراجمی را که او و استادش زبیدی نوشته بودند، برایش بفرستد تا از آن‌ها در کتاب سلک الدرر خود استفاده کند.
[۸۸] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۸۹] احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۹۰] عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۸، بیروت ۱۹۷۸.
[۹۱] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۳ـ ۲۱۴، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
جبرتی نیز از ورثه زبیدی، تمام دست‌نوشته‌هایی را که قبلاً برای او فرستاده بود به همراه آثار خود استاد، خریداری کرد،
[۹۲] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۵۵ـ۳۵۶، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۹۳] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۵۸، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
ولی مرگ مرادی (صفر ۱۲۰۶) اثر بدی در روحیه جبرتی گذاشت، تا حدی که تمام آن تراجم و اخبار گردآوری شده را کنار گذارد.
[۹۴] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۴، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.

حمله فرانسویان به مصر و اشغال قاهره باعث شد تا جبرتی مجدداً به نگارش یادداشت‌هایش بپردازد
[۹۵] عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۹، بیروت ۱۹۷۸.
ابتدا حوادث هفت ماه اول اشغال مصر را به صورت روزانه از۱۰ محرّم ۱۲۱۳ تا رجب ۱۲۱۳/ ۲۵ ژوئن ۱۷۹۸ تا دسامبر ۱۷۹۸، به نام مُدَّةُ الفَرَنْسیسِ بمِصر نوشت که بعدها اساس نگارش کتابهای مظهرالتقدیس بِزَوال (بذهاب) دولة الفرنسیس، و عجائبُ الا´ثار شد.
[۹۶] عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۹ـ۱۰، بیروت ۱۹۷۸.
[۹۷] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.


۱۳.۲ - مظهرالتقدیس

با خروج فرانسویان از قاهره در شعبان ۱۲۱۶/ ژوئیه ۱۸۰۱ و پیوستن دوباره مصر به قلمرو عثمانی، جبرتی به کمک دوستش شیخ حسن عطار، شروع به نوشتن مظهرالتقدیس کرد و جبرتی پس از دادن تغییراتی در دست‌نوشته پیشین خود و حذف قسمت‌های مربوط به مناسباتش با فرانسویان، تاریخ مصر را طی سه سال اشغال، تقریباً با جزئیات بسیار و نقد تند از نیروهای فرانسوی، در آن آورد. او این کتاب را طی شش ماه (از صفر تا شعبان ۱۲۱۶) تألیف و آن را به یوسف پاشا، صدراعظم عثمانی، تقدیم کرد
[۹۸] عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، بیروت ۱۹۷۸.
[۹۹] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶
[۱۰۰] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص ۵۸ ـ ۵۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶
[۱۰۱] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۰۲] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۰۳] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۲۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
یوسف پاشا این کتاب را به سلطان سلیم سوم (حک: ۱۲۰۳ـ ۱۲۲۱) نشان داد و او ضمن ابراز شادمانی از تألیف این اثر، به مصطفی بهجت (رئیس پزشکان دربار) دستور داد آن را به ترکی ترجمه کند. بهجت این کتاب را در ۱۲۲۲/ ۱۸۰۷ ترجمه کرد. سیداحمد عاصم افندی نیز در ۱۲۲۵/۱۸۱۰ مجدداً آن را به ترکی برگرداند.
[۱۰۴] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
[۱۰۵] لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۰۴، (قاهره) ۱۹۸۰.
نسخ خطی متعددی از مظهرالتقدیس در کتابخانه های جهان وجود دارد. این کتاب نخستین بار در ۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸ در قاهره به شکلی بسیار مغلوط به چاپ رسید و سپس در ۱۳۴۰ ش /۱۹۶۱ و ۱۳۴۸ ش /۱۹۶۹ چاپ انتقادی شد.
[۱۰۶] محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۰۷] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۲۴۳، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.

مسیو کاردن، مترجم کنسولگری فرانسه در اسکندریه، این کتاب را همراه مختصری از کتاب نُقولایِ ترک، به فرانسه ترجمه و در ۱۲۵۰/ ۱۸۳۵ در اسکندریه چاپ کرد، سه سال بعدنیز در پاریس تجدیدچاپ شد.
[۱۰۸] پانویس، ص ۲۴۳ـ۲۴۴، ج۱، ص۲۶، جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۱۰۹] عواد مجید اعظمی، «عبدالرحمن الجبرتی فی نظرالتاریخ»، ج۱، ص۶۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.


۱۳.۳ - عجائب الاثار فی التراجم و الاخبار

بزرگ ‌ترین تألیف جبرتی عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، معروف به تاریخ جبرتی، است.
[۱۱۰] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۱۱] جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹ـ۶۲۰، بیروت ۱۹۸۳.
برخی معتقدند تاریخ جبرتی مکمل تاریخ بدائع الزهور فی وقائع الدهور، اثر ابن اَیاس مصری، است که ابن ایاس کتابش را با حوادث سال ۹۲۸ به پایان رسانده و کوشیده است تاریخ نگاری معاصر در مصر را احیا کند.
[۱۱۲] جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹، بیروت ۱۹۸۳.
[۱۱۳] محمد محمود سروجی، «کتاب عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار للشیخ عبدالرحمن الجبرتی کمصدر لاحداث الجزیرة العربیة فی القرن الثالث عشرالهجری (التاسع عشر المیلادی)»، ج۱، ص۲۸۲، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۱، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۱۱۴] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۵۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۱۵] محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۳۰، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
جبرتی خود شاهد بسیاری از حوادث مهم سده دوازدهم و سیزدهم/ نیمه دوم قرن هجدهم و ربع اول قرن نوزدهم بوده است، حوادثی همچون اضمحلال ممالیک، اشغال مصر به دست ناپلئون، بازگشت مجدد عثمانیها به مصر و حکومت محمدعلی پاشا.
[۱۱۶] احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۰، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۱۷] عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۶۸، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
وی نگارش این کتاب را در ۱۲۲۰/ ۱۸۰۵ شروع کرد
[۱۱۸] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۵۸۶، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۱۱۹] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۱۰، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۱۲۰] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
و حوادث را بر اساس روز و ماه و سال تدوین نمود و در پایان گزارش هر سال، تراجم متوفیان آن سال را آورد.

۱۳.۳.۱ - موضوع عجائب الاثار

دو جلد اول عجائب الا´ثار، شامل این بخشهاست: تمهیدی در باره تاریخ و فایده آن، مقدمه ای درباره طبقه بندی جامعه، سیری گذرا در تاریخ مصر از فتح اسلامی تا فتح عثمانی، و حوادث مصر به صورت سالنامه ای از فتح عثمانی تا زمان حمله فرانسه به مصر.

۱۳.۳.۲ - منابع عجائب الاثار

جبرتی در تدوین جلد اول عمدتاً بر کتاب اوضح الاشارات فیمن تَولّی مصرالقاهرة من الوزراء والباشَواَت، اثر محمد شَلَبی (چلبی) عبدالغنی، تکیه و اعتماد کرده است؛ تاریخ شلبی با سلطنت دولت عثمانی آغاز می‌شود و تا حوادث ۱۱۵۰ ادامه می‌یابد. وی در ذکر حوادث بیست سال بعد (یعنی ۱۱۵۰ تا۱۱۷۰) به گفته های مشایخ و پیران معتمد و دفاتر دبیران و مباشران و مشاهدات شخصی خود استناد کرده است.
[۱۲۱] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۱۱ـ۱۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۱۲۲] عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، «عبدالرحمن الجبرتی و احمد شلبی بن عبدالغنی: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۱۹۴ـ۲۰۶، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۲۳] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۰، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.

جبرتی در ذکر حوادث حمله فرانسه به مصر، کتاب پیشین خود، مظهرالتقدیس، را اساس کار قرار داد و با دادن برخی تغییرات متناسب با عصر خویش و اضافه کردن حوادث چهار سال بعد از رفتن فرانسویان (۱۲۱۶ تا ۱۲۲۰)، آن را به منزله مجلد سوم عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار عرضه کرد. وی مجلد چهارم، شامل حوادث سالهای ۱۲۲۱ تا ۱۲۳۶، را در شرایط نامساعد روحی نوشت.
[۱۲۴] محمد انیس، «الجبرتی و مکانة فی مدرسة التاریخ المصری فی العصرالعثمانی»، ج۱، ص۱۱۶ـ ۱۱۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۲۵] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۲ـ۲۱۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
به عقیده برخی مورخان، این کتاب حوادث پس از ۱۲۳۶ را نیز در بر داشته، که در آتش سوزی خانه جبرتی پس از وفات وی، از بین رفته است.
[۱۲۶] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۹، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.


۱۳.۳.۳ - ویژگی‌هایی عجائب الاثار

عجائب الا´ثار، که مهم ‌ترین مرجع برای تاریخ جدید مصر قلمداد می‌شود، ویژگی‌هایی دارد بدین قرار: دقت بسیار، جامع بودن، نشان دادن جنبه های اجتماعی و سنّتها و رسوم مردم در قرن دوازدهم و سیزدهم/ هجدهم و نوزدهم، وصف دقیق اماکن، توجه خاص به جامع الازهر و مشایخ و طلاب آن، حفظ امانت در نقل قولها، صداقت در گفتار، بی طرفی در ذکر حوادث، ذکر جزئیات، شرح تراجم برحسب اهمیت اشخاص و باتوجه خاص به علما و فقها و اندیشمندان، شرح دقیق تاریخ محلی، پایبندی به نقد علمی درست، شجاعت در نقد بزرگان، به کارگیری زبان ساده و لهجه محلی در متن، واقع بینی و تدوین رویدادهای تاریخی به ترتیب سالشمار.
[۱۲۷] عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۱۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
[۱۲۸] محمد محمود سروجی، «کتاب عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار للشیخ عبدالرحمن الجبرتی کمصدر لاحداث الجزیرة العربیة فی القرن الثالث عشرالهجری (التاسع عشر المیلادی)»، ج۱، ص۲۸۰ـ۲۸۲، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۱، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۱۲۹] محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۳۱، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
[۱۳۰] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۸۰، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
[۱۳۱] محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۹، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.


۱۳.۳.۴ - دیدگاه مورخین درباره آثار جبرتی

بسیاری از مورخان، مصنفات جبرتی را ستایش کرده و تاریخ وی را معتبرترین اثر در چند قرن اخیر شمرده اند
[۱۳۲] لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۰۵، (قاهره) ۱۹۸۰.
[۱۳۳] لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۱۳، (قاهره) ۱۹۸۰.
[۱۳۴] عواد مجید اعظمی، «عبدالرحمن الجبرتی فی نظرالتاریخ»، ج۱، ص۶۶ـ۶۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
از این رو، مستشرقان نیز به اثر او بسیار توجه کرده اند.
[۱۳۵] عبدالمنعم ماجد، «مکان عبدالرحمن الجبرتی بین المؤرخین المسلمین»، ج۱، ص۹۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۳۶] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۳۷] محمد محمود سروجی، «کتاب عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار للشیخ عبدالرحمن الجبرتی کمصدر لاحداث الجزیرة العربیة فی القرن الثالث عشرالهجری (التاسع عشر المیلادی)»، ج۱، ص۲۸۰ـ۲۸۱، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۱، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.


۱۳.۳.۵ - نسخه های خطی عجائب الاثار

نسخه های خطی متعدد عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، در کتابخانه های جهان پراکنده است.
[۱۳۸] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۲۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۳۹] محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
یک نسخه از آن به خط خود مؤلف در بغداد وجود دارد.
[۱۴۰] محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۶، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).


۱۳.۴ - تاریخ جبرتی

تاریخ جبرتی نخستین بار در ۱۲۹۷/۱۸۸۰ در بولاق مصر‌ به‌طور کامل، در چهار مجلد، چاپ شد
[۱۴۱] جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹، بیروت ۱۹۸۳.
[۱۴۲] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۲۴۲ـ۲۴۳، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۱۴۳] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۴۷، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
و پس از آن بارها چاپ و منتشر گردید، از جمله در حاشیة الکامل ابن اثیر (قاهره ۱۳۰۲) و بار دیگر به صورت مستقل (قاهره ۱۳۲۳).
[۱۴۴] جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۲۴۲ـ۲۴۳، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
[۱۴۵] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۴۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.

نظر به اهمیت این کتاب، یک گروه چهار نفره از مترجمان آن را به زبان فرانسه ترجمه و طی سالهای ۱۸۸۸ـ۱۸۹۶ در نُه مجلد منتشر کردند.
[۱۴۶] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۵۰، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۴۷] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۶، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۴۸] محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۴۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
بخش‌هایی از جلد سوم را در ۱۹۶۲ فیلش تینسکی و بخشهایی از جلد چهارم را کیلبرگ به روسی ترجمه و در فرهنگستان علوم مسکو چاپ کردند.
[۱۴۹] جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۵۰ ـ۵۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
[۱۵۰] محمد محمود سروجی، «کتاب عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار للشیخ عبدالرحمن الجبرتی کمصدر لاحداث الجزیرة العربیة فی القرن الثالث عشرالهجری (التاسع عشر المیلادی)»، ج۱، ص۲۸۲، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۱، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۱۵۱] محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۷۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.


۱۳.۵ - آثار دیگر

جبرتی آثار دیگر هم دارد که کمتر به آن‌ها توجه شده است.
[۱۵۲] محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
برخی از کتابهای منسوب به وی عبارت‌اند از: مختصر تذکرة اولی الالباب و الجامع للعَجَبِ العُجاب، که خلاصه ای است از کتاب تذکرة داوودبن عمر انطاکی (متوفی ۱۰۰۸)، که از آن چند نسخه خطی وجود دارد
[۱۵۳] محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
دستور تقویم الکواکب السبعة و الجواهر و الاَهِلَّة والتواریخ الثلاثة که یک نسخه خطی از آن در قاهره هست
[۱۵۴] محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۸۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
و نقد کتاب الف لیلة و لیلة که تاکنون نسخه ای از آن به دست نیامده است.
[۱۵۵] محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۶، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
[۱۵۶] لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۰۵، (قاهره) ۱۹۸۰.



(۱) احمد عبدالرحیم مصطفی، «الجبرتی: مؤرخاً»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۲) احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۳) عواد مجید اعظمی، «عبدالرحمن الجبرتی فی نظرالتاریخ»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۴) عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
(۵) جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۶) محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
(۷) عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۸) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۸۳.
(۹) محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۱۰) محمد محمود سروجی، «کتاب عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار للشیخ عبدالرحمن الجبرتی کمصدر لاحداث الجزیرة العربیة فی القرن الثالث عشرالهجری (التاسع عشر المیلادی)»، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۱، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۱۱) محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
(۱۲) جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
(۱۳) محمد محمود صیاد، «جبره و جبرت»، در عبدالرحمن جبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۱۴) عاطف احمد فؤاد، «عبدالرحمن الجبرتی، المؤرخ المصری: دراسة فی سیسولوجیا المعرفة»، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۲۵ (۱۹۷۸).
(۱۵) عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، «عبدالرحمن الجبرتی و احمد شلبی بن عبدالغنی: دراسة مقارنة»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۱۶) عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، بیروت ۱۹۷۸.
(۱۷) محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
(۱۸) صلاح عیسی، «منهج عبدالرحمن الجبرتی فی رؤیة الظواهر التاریخیة»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۱۹) لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، (قاهره) ۱۹۸۰.
(۲۰) عبدالمنعم ماجد، «مکان عبدالرحمن الجبرتی بین المؤرخین المسلمین»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۲۱) محمد انیس، «الجبرتی و مکانة فی مدرسة التاریخ المصری فی العصرالعثمانی»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۲۲) محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
(۲۳) محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
(۲۴) محمود حلمی مصطفی، «الجبرتی و معاصروه من امراء الممالیک»، در چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.

۱. ↑ عبدالرحمان جبرتی، ج۱، ص۳۳۹، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۲. ↑ عبدالرحمان جبرتی، ج۱، ص۶۰۴، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۳. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۶، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۴. ↑ که سال تولد او را ۱۱۶۸ ذکر کرده است، محمد عبداللّه عنان، ج۱، ص۱۷۷، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۵. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۰۴، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۶. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۱، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۷. ↑ محمد محمود صیاد، «جبره و جبرت»، ج۱، ص۵۸۵ ـ۵۹۳، در عبدالرحمن جبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۸. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۰۸، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۹. ↑ لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۵، (قاهره) ۱۹۸۰.
۱۰. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۰۸، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۱۱. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۱، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۱۲. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۰۹، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۱۳. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۱۴. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۱ـ۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۱۵. ↑ جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹، بیروت ۱۹۸۳.
۱۶. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۱۷. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۲، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۱۸. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۶۲۱ـ۶۲۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۱۹. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۳ـ۱۰۳۴، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۲۰. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۲۱. ↑ عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۶۸، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۲۲. ↑ لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۵، (قاهره) ۱۹۸۰.
۲۳. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۳ـ۱۰۳۴، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۲۴. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۸، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۲۵. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۰۳، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۲۶. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۰۸، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۲۷. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۷ـ ۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۲۸. ↑ لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۵، (قاهره) ۱۹۸۰.
۲۹. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۸، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۳۰. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۶، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۳۱. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۵۶۷، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۳۲. ↑ لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۶، (قاهره) ۱۹۸۰.
۳۳. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۶، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۳۴. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۶ـ۱۰۳۷، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۳۵. ↑ محمود حلمی، «الجبرتی و معاصروه من امراء الممالیک»، ج۱، ص۲۹۶، در چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۳۶. ↑ صلاح عیسی، «منهج عبدالرحمن الجبرتی فی رؤیة الظواهر التاریخیة»، ج۱، ص۱۴۶، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۳۷. ↑ عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۶۸، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۳۸. ↑ عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۸۴، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۳۹. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۴۰. ↑ احمد عبدالرحیم مصطفی، «الجبرتی: مؤرخاً»، ج۱، ص۳۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۴۱. ↑ احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۴۲. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۴۳. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۱، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۴۴. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۴۵. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۴۶. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۴۷. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۴۸. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۴۹. ↑ محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۴ـ ۱۲۵، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
۵۰. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۵۱. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۶۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۵۲. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۵۳. ↑ عاطف احمد فؤاد، «عبدالرحمن الجبرتی، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، المؤرخ المصری: دراسة فی سیسولوجیا المعرفة»، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۲۵ (۱۹۷۸).
۵۴. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۲۲۵، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۵۵. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۷۹، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۵۶. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۵۷ ـ ۵۹، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۵۷. ↑ احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۴، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۵۸. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۱۳، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۵۹. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۵۷ـ۶۱، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۶۰. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۳، ص۲۹۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۶۱. ↑ احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۴، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۶۲. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۵۶ ـ۵۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۶۳. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۸۴، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۶۴. ↑ عاطف احمد فؤاد، «عبدالرحمن الجبرتی، ج۱، ص۱۸۴ـ۱۸۶، المؤرخ المصری: دراسة فی سیسولوجیا المعرفة»، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۲۵ (۱۹۷۸).
۶۵. ↑ محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۵، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
۶۶. ↑ محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۸۰، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
۶۷. ↑ محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۷۱، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
۶۸. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۹، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۶۹. ↑ محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۷۱ـ۷۳، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
۷۰. ↑ جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹، بیروت ۱۹۸۳.
۷۱. ↑ محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۷۲، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
۷۲. ↑ محمد انیس، «حقائق عن عبدالرحمن الجبرتی مستمدة من وثائق المحکمة الشرعیة»، ج۱، ص۷۴، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۹ـ۱۰ (۱۹۶۰ـ۱۹۶۲).
۷۳. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۹، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۷۴. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۹، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۷۵. ↑ عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۷۰، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۷۶. ↑ عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۴۳، بیروت ۱۹۷۸.
۷۷. ↑ عاطف احمد فؤاد، «عبدالرحمن الجبرتی، ج۱، ص۱۸۴، المؤرخ المصری: دراسة فی سیسولوجیا المعرفة»، المجلة التاریخیة المصریة، ج ۲۵ (۱۹۷۸).
۷۸. ↑ عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۴۳ـ۴۴، بیروت ۱۹۷۸.
۷۹. ↑ احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۸۰. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۱، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۸۱. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۰۳ـ۳۲۱، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۸۲. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۵۵، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۸۳. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۴۴، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۸۴. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۲۲، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۸۵. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۸۶. ↑ احمد عبدالرحیم مصطفی، «الجبرتی: مؤرخاً»، ج۱، ص۳۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۸۷. ↑ عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۷، بیروت ۱۹۷۸.
۸۸. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۸۹. ↑ احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۹۰. ↑ عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۸، بیروت ۱۹۷۸.
۹۱. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۳ـ ۲۱۴، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۹۲. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۵۵ـ۳۵۶، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۹۳. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۳۵۸، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۹۴. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۴، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۹۵. ↑ عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۹، بیروت ۱۹۷۸.
۹۶. ↑ عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۹ـ۱۰، بیروت ۱۹۷۸.
۹۷. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۹۸. ↑ عمر عبدالعزیز عمر، عبدالرحمن الجبرتی و نقولاالترک، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، بیروت ۱۹۷۸.
۹۹. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۴۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶
۱۰۰. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص ۵۸ ـ ۵۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶
۱۰۱. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۰۲. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۰۳. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۲۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۰۴. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۱۰۵. ↑ لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۰۴، (قاهره) ۱۹۸۰.
۱۰۶. ↑ محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۰۷. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۲۴۳، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۱۰۸. ↑ پانویس، ص ۲۴۳ـ۲۴۴، ج۱، ص۲۶، جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۱۰۹. ↑ عواد مجید اعظمی، «عبدالرحمن الجبرتی فی نظرالتاریخ»، ج۱، ص۶۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۱۰. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۱۱. ↑ جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹ـ۶۲۰، بیروت ۱۹۸۳.
۱۱۲. ↑ جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹، بیروت ۱۹۸۳.
۱۱۳. ↑ محمد محمود سروجی، «کتاب عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار للشیخ عبدالرحمن الجبرتی کمصدر لاحداث الجزیرة العربیة فی القرن الثالث عشرالهجری (التاسع عشر المیلادی)»، ج۱، ص۲۸۲، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۱، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۱۱۴. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۵۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۱۵. ↑ محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۳۰، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
۱۱۶. ↑ احمد عزت عبدالکریم، «الجبرتی: مؤرخ مصری علی مفرق الطرق»، ج۱، ص۲۰، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۱۷. ↑ عبدالرحمان زکی، «خطط القاهرة فی ایام الجبرتی»، ج۱، ص۴۶۸، در عبدالرحمان الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۱۸. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۵۸۶، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۱۱۹. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۲، ص۱۰، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۱۲۰. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۲۱. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۱۱ـ۱۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۱۲۲. ↑ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، «عبدالرحمن الجبرتی و احمد شلبی بن عبدالغنی: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۱۹۴ـ۲۰۶، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۲۳. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۷۹ـ۱۸۰، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۱۲۴. ↑ محمد انیس، «الجبرتی و مکانة فی مدرسة التاریخ المصری فی العصرالعثمانی»، ج۱، ص۱۱۶ـ ۱۱۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۲۵. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۲ـ۲۱۳، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۲۶. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۳۹، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۱۲۷. ↑ عبدالرحمان جبرتی، عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار، ج۱، ص۱۲، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۷ـ ۱۹۹۸.
۱۲۸. ↑ محمد محمود سروجی، «کتاب عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار للشیخ عبدالرحمن الجبرتی کمصدر لاحداث الجزیرة العربیة فی القرن الثالث عشرالهجری (التاسع عشر المیلادی)»، ج۱، ص۲۸۰ـ۲۸۲، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۱، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۱۲۹. ↑ محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۳۱، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
۱۳۰. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۸۰، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۱۳۱. ↑ محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصرالاسلامیة و مصادر التاریخ المصری، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۹، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
۱۳۲. ↑ لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۰۵، (قاهره) ۱۹۸۰.
۱۳۳. ↑ لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۱۳، (قاهره) ۱۹۸۰.
۱۳۴. ↑ عواد مجید اعظمی، «عبدالرحمن الجبرتی فی نظرالتاریخ»، ج۱، ص۶۶ـ۶۷، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۳۵. ↑ عبدالمنعم ماجد، «مکان عبدالرحمن الجبرتی بین المؤرخین المسلمین»، ج۱، ص۹۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۳۶. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۳۷. ↑ محمد محمود سروجی، «کتاب عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار للشیخ عبدالرحمن الجبرتی کمصدر لاحداث الجزیرة العربیة فی القرن الثالث عشرالهجری (التاسع عشر المیلادی)»، ج۱، ص۲۸۰ـ۲۸۱، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۱، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۱۳۸. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۲۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۳۹. ↑ محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۴۰. ↑ محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۶، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
۱۴۱. ↑ جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۴، ص۶۱۹، بیروت ۱۹۸۳.
۱۴۲. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۲۴۲ـ۲۴۳، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۱۴۳. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۴۷، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۱۴۴. ↑ جمال الدین شیال، التاریخ و المؤرّخون فی مصرفی القرن التاسع عشر، ج۱، ص۲۴۲ـ۲۴۳، (قاهره) ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
۱۴۵. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۴۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۱۴۶. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۵۰، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۴۷. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۶، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۴۸. ↑ محمود شرقاوی، «تاریخ حیاة الجبرتی»، ج۱، ص۱۰۴۸، در عبدالرحمان جبرتی، المختار من تاریخ الجبرتی، اختیار محمد قندیل بقلی، (قاهره) ۱۹۵۸ـ۱۹۵۹.
۱۴۹. ↑ جمال زکریا قاسم، «عبدالرحمن الجبرتی: سیرة تقییم»، ج۱، ص۵۰ ـ۵۱، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۵۰. ↑ محمد محمود سروجی، «کتاب عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار للشیخ عبدالرحمن الجبرتی کمصدر لاحداث الجزیرة العربیة فی القرن الثالث عشرالهجری (التاسع عشر المیلادی)»، ج۱، ص۲۸۲، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة، کتاب ۱: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج ۱، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۱۵۱. ↑ محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۷۹، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۵۲. ↑ محمد محمود سروجی، «عجائب الا´ثار و مظهرالتقدیس: دراسة مقارنة»، ج۱، ص۲۱۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۵۳. ↑ محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۵۴. ↑ محمدرشاد عبدالمطلب، «مؤلفات الجبرتی مخطوطة و مطبوعة»، ج۱، ص۱۸۲، در عبدالرحمن الجبرتی: دراسات و بحوث، چاپ احمد عزت عبدالکریم، (قاهره) : الهیّئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۷۶.
۱۵۵. ↑ محمدحسین زبیدی، «مذهب الجبرتی فی کتابة التاریخ من خلال کتابه (عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار)»، ج۱، ص۱۲۶، مجلة المؤرخ العربی، ش ۱ (۱۹۷۵).
۱۵۶. ↑ لیلی عبداللطیف احمد، دراسات فی تاریخ و مؤرخی مصر و الشام: اِبّان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۰۵، (قاهره) ۱۹۸۰.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جبرتی»، شماره۴۴۶۹.    


رده‌های این صفحه : تراجم | مقالات دانشنامه جهان اسلام | مورخین
جعبه ابزار