ظن (منطق)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ظنّ، یکی از اصطلاحات
علم منطق بوده و به‌معنای ترجیح دادن یکی از دو طرف نفی و اثبات است با احتمال صحت طرف مقابل آن.
ظن یکی از اقسام
تصدیق و در برابر
یقین و
شک، عبارت است از احتمال بیشتر برای یکی از دو طرف نفی و اثبات قائل شدن. به عبارت دیگر
ظن یعنی ترجیح دادن
ذهن یکی از دو طرف نفی و اثبات را، با احتمال صحت طرف مقابل آن. برخلاف شک که در آن ذهن هیچ یک از دو حکم را بر دیگری رجحان نمی‌دهد. بنابراین شک را درجاتی نیست. اما
ظن را مراتب بسیار مختلف است از
ظن بسیار ضعیف تا
ظن غالب و قوی که به سرحد یقین بسیار نزدیک باشد. بنابراین
ظن بین شک و یقین قرار دارد.
ظن مقابل یقین شامل سه قسم است:
ظن صِرف،
جهل مرکب و
اعتقاد تقلیدی.
توضیح اینکه تحقق یقین، منوط به تحقق سه شرط است: ۱. جازم بودن
حکم؛ ۲. مطابقت حکم با واقع؛ ۳. استناد حکم به علت و سبب آن. اگر این سه شرط در حکمی جمع نباشد، به آن حکم «ظنی» گویند (و مراد از «
ظنّ مقابل یقین» همین معناست). اکنون اگر شرط اول منتفی باشد آن را «
ظن صِرف» گویند و اگر شرط دوم منتفی باشد آن را «جهل مرکب» گویند و اگر شرط سوم منتفی باشد آن را «تقلید» گویند.
«علم و
ظنّ متقابلانند به وجهی. و اختلاف ایشان به وثاقت و اضطراب است. و هردو داخل‌اند در تحت رای. پس رای علم بود یا
ظن. و به علم در این موضع قسم تصدیقی را می‌خواهیم به انفراد. چه تصور را با
ظن نسبتی نبود... و هرچه نه علم بود
ظن بود. پس
ظن را اقسام بود... و علم و
ظن به یک چیز یک کس را در یک وقت جمع نتواند بود، چه امتناع زوال و امکان زوال در یک موضع جمع نتواند آمد. و همچنین دو
ظنّ مختلف جمع نتواند بود. چه هرطرف که راجح بود
ظن به آن‌طرف حاصل بود. و مرجوح مظنون نبود. و اگر هردو طرف متساوی بود، حکم مشکوک بود نه مظنون».
«و چون هرچه نه یقینی بود، ظنی بود یا آمیخته به ظنی، و
ظنّ جهل بود نه علم، پس ظنّی مطلق مشتمل بر جهل متضاعف بود، مانند جهل مرکب».
«مشهورات در بادی‌الرای و آن قضایائی است که نفس اذعان کند آن را در اول اطلاع او بر آن. و چون رجوع کند به ذات خود، آن اذعان
ظن گردد یا تکذیب».
«هرگونه علم و
ظنّ مکتسب در صورتی که به اکتساب ذهنی حاصل می‌شود، به وسیله علم یا
ظن سابق است. خواه به تعلّم از غیر باشد، یا به استنباط از نفس».
•
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «ظن صرف»، تاریخ بازیابی۱۳۹۸/۲/۲۶. •
خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی به انضمام واژه نامه فرانسه و انگلیسی، ص۱۴۷.
