ظفرنامه (حمد الله مستوفی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ظفرنامه (قسم الاسلامیه)، نوشته
حمد الله مستوفی ،
تصحیح مهدی مداینی ،
پروین باقری اهرنجانی و
منصوره شریف زاده است.
یازده کتاب فارسی، «
ظفرنامه» نام گرفته و چنین خوانده شده‌اند:
۱.
ظفرنامه ابن سینا ؛
۲.
ظفرنامه نظام الدین شامی ؛
۳.
ظفرنامه شرف الدین علی یزدی ؛
۴.
ظفرنامه هاتفی ؛
۵.
ظفرنامه قدسی (شاه جهانی)؛
۶.
ظفرنامه عالم گیری ؛
۷.
ظفرنامه کابل ؛
۸.
ظفرنامه رنجیت سنگه ؛
۹.
ظفرنامه بهرتپور ؛
۱۰.
ظفرنامه گوبند سنگه ؛
۱۱.
ظفرنامه حمد الله مستوفی.
البته برخی از پژوهش گران،
ظفرنامه ناصری را نیز بدین فهرست افزوده‌اند. ترجمه کهن‌ترین
ظفرنامه، به
ابن سینا (۴۲۸- ۳۸۰) منسوب است.
ظفرنامه مستوفی،
تاریخ منظومی به شمار می‌آید که در ۸۵۰ هجری، به طرز شاه نامه فردوسی و در ۷۵۰۰۰ بیت سامان یافته است. این مثنوی بلند، تاریخ
ایران را از
فتح ایران به دست عربان (نیمه نخست
سده هشتم هجری) تا روزگار نویسنده بازگو می‌کند. این کتاب را دنباله
اثر فردوسی می‌توان برشمرد؛ زیرا او به شاه نامه بسیار علاقه مند بود و شش سال در سامان دهی نسخه‌ای منقح و جامع از این کتاب
زمان صرف کرد و کتاب خود را در ۷۳۵ هجری نوشت. انگیزه او را در سرودن این منظومه، پاسخ گویی به درخواست دوستانش برای سامان دادن منظومه‌ای به
تقلید از فردوسی بوده است. وی برای این کار پانزده سال زمان صرف کرد.
مستوفی بر اثر نشست و برخاست با مجامع بلند پایه علمی- ادبی دورانش و به انگیزه پاسداشت حکیم ابو القاسم فردوسی و منظومه سترگ و جاودانه وی، به فراهم آوردن نسخه‌ای سودمند و پاکیزه (تحصیحی انتقادی) از آن دست گشود و در میان کار، در اندیشه سرودن
ظفرنامه افتاد و آن را سامان داد.
این کتاب دارای سه بخش (کتاب، قسم) است:
اعراب و
اسلام ، ایرانیان و
مغول . نویسنده در باره تاریخ اسلام، ۲۵۰۰۰ بیت، در باره تاریخ ایران، بیست هزار بیت و در باره تاریخ مغول، سی هزار بیت سروده است و از این رو، منظومه اش پانزده هزار بیت بیش از شاه نامه فردوسی (شصت هزار بیت) دارد و به رغم قالب شعری‌اش، از کتاب‌های بسیار مهم و بسیار دقیق تاریخی به ویژه در باره تاریخ مغول به شمار می‌رود؛ زیرا رویدادهای خرد نیز در آن فرو گذار نشده‌اند. این کتاب سه بخش (قسم) به نام‌های «اسلامیه»، «احکامیه» و «سلطانیه» است که دوره‌ای سه جلدی، قسم اسلامیه آن را در بر دارد.
هر یک از گزارش‌های تاریخی منظوم این اثر، عنوان ویژه‌ای دارد و زمان
حکومت هر یک از سلسله‌ها پیش از سروده شدن مثنوی در باره آنها آمده است.
نویسنده این کتاب که تاریخ منظوم ایران را از ورود اسلام بدین کشور تا روزگار سلطان ابو سعید (آخرین ایلخان مغول) در بر دارد، به نیکی می‌دانسته که شاه نامه فردوسی شصت هزار بیت دارد، اما در نسخه‌های خود به بیش از پنجاه هزار بیت از آن دست رس نداشته و بر حاشیه کتابش، بخش‌های مهمی از شاه نامه را آورده است. بخش نخست این کتاب (قسم الاسلامیه)، تاریخ
عرب را در بر دارد و پس از اشارات کوتاهی در این باره، به رویدادهای تاریخی زندگانی
پیامبر گرامی اسلام (جلد نخست) و خلافت
ابوبکر ،
عمر ،
عثمان ،
علی ،
حسن ،
بنی امیه و
بنی عباس می‌پردازد.
قسم یا جلد دوم آن (احکامیه، الاحکامی، عجمی)، تاریخ پادشاهی سلسله‌های ایرانی؛ یعنی
سامانیان ،
غزنویان ،
غوریان ،
دیلمیان ،
آل سلجوق ، سلجوقیان روم،
خوارزمشاهیان را تا مرگ سلطان جلال
الدین و تاریخ
اسماعیلیان (بنی فاطمه)، سلغوریان فارس و قراختائیان کرمان را در بر می‌گیرد.
مقدمه بخش سوم این منظومه (سلطانیه)، در بر دارنده تاریخ مغول و متنش در باره ترکان و مغولان پس از آغوزخان و تبار آنان و چنگیز خان اوکتای، قاآن، توشی خان و جانشینانش در قپچاق و چغتای خان و چانشینانش در توران، تولی خان، برکتای خاتون، کیوک خان، منکوقاآن، تیمورقاآن و جانشینان وی، هولاکو، اباقاآن، احمد خان، ارغون خان، یخاتو، بایدو، غازان خان، اولجایتو سلطان، محمد ابو سعید و بهادر خان است.
ناظم در مقدمه اثر خود اشعاری در ستایش خرد، آفرینش کائنات و
انسان و
نعت سید المرسلین
محمد مصطفی علیه‌السّلام و یاران بزرگوار (
صحابه عظام) آن حضرت و
نصحیت و نکوهش
جهان می‌سراید و انگیزه سرایش این کتاب را بازگو می‌کند، آن گاه به شرح زندگانی پیامبر گرامی اسلام می‌پردازد.
جلد نخست از دوره سه جلدی
ظفرنامه که قسم اسلامیه آن را در بر دارد، پس از مقدمه یاد شده آغاز می‌شود و به احوال رسول الله پیش و پس از بعثت، ماجرای هجرت، جنگ‌ها و صلح‌ها و بیعت‌ها و نام و شمار
زنان و
دختران و خویشانش مانند مرتضی
علی، ماجراها و زمینه‌های نزول
وحی بر او و شان نزول و موضوع
آیات ، ازدواج دخترانش با خلفا و دعوت‌های
پیامبر و غزوه‌ها و سرانجام کار ایشان و
بیعت مسلمانان با ابو بکر پس از رحلت وی می‌پردازد و در پایان در باره «حلیه و صفت» و «خصایص» و سفرهای
حج و
عمره و «دبیران و قضات و مؤذنان و خدام» او سخن می‌گوید. جلد دوم آن تاریخ
خلفای راشدین و بنی امیه را گزارش می‌کند و از چگونگی خلیفه شدن و ماجراهای دوران هر یک از آنان مانند جنگ‌ها و فتنه‌های روی داده و دیگر حوادث کلان روزگار آنان مانند داستان رویارویی
امام حسین علیه‌السّلام با
یزید بن معاویه و ماجرای
کربلا یا حوادث طبیعی و ساخته شدن
مسجد و دیگر بناهای ماندگار و فرجام کارشان
خبر می‌دهد و جلد سومش تاریخ خلفای بنی عباس و
بنی فاطمه و گزارش نبردها و صلح‌های آنان را در بر می‌گیرد و فتنه‌های دورانشان را بازگو می‌کند.
تاریخچه چیزهایی مانند زادروزها، سال مرگ‌ها،
زمان پادشاهی (
خلافت ) افراد و جنگ‌ها و صلح هایشان، نام ولی عهدها، زندانی شدن افراد، سفرهای افراد، چگونگی و زمان برچیده شدن حکومت‌ها، قتل‌ها، شورش‌های فرقه‌ها (خروج‌ها)، کشورگشایی‌ها و عزل و نصب‌ها را کمابیش درون مایه این سه جلد (قسم اسلامیه
ظفرنامه) می‌توان برشمرد.
نویسنده خاندان پیامبر را دوست می‌داشت و از این رو، در مقدمه این کتاب
علی علیه‌السّلام را «ابن عم رسول»، «ولی
خداوند »، «جفت بتول»، «به تن شیر
یزدان پروردگار»، «سر اولیا»، «صاحب ذو الفقار»، و پسران او را «چراغ زمین و شمع زمان»، «از سل پاک بتول»، «مایه شادی طبع رسول»، و
امام حسن علیه‌السّلام را «خاتم دولت راشدین» و
امام حسین علیه‌السّلام را «باب فرخ امامان
دین» خوانده و افزون بر اینها، در سه عنوان از چهارده عنوان نخستین کتاب، در باره آن پیشوای بزرگوار سخن گفته است.
یکتا نسخه کامل این کتاب در موزه بریتانیاست. بر پایه گفته خود نویسنده در باره منابع این اثر، وی اطلاعاتش را از نویسندگان
عرب و
ایران و سران مغول گرفته است. او هم چنین در جایی از این کتاب می‌گوید: بیشتر اطلاعات را در باره تاریخ مغول از
امین الدین مستوفی ، نیای بزرگ خود گرفته که در بیشتر نبردهای مغولان حاضر بوده است. مستوفی، نوشته اش را با آوردن سه تاریخ هجری (۷۳۵)، اسکندری (۱۶۴۴) و یزدگردی (۷۰۲) به پایان می‌برد.
به گفته بسیاری از کارشناسان تاریخ نگاری، «قسم السلطانیه» از بخش‌های بسیار مهم این کتاب به شمار می‌رود.
مقدمه درازدامن مصحح کتاب، در بر دارنده دیدگاه‌های مورخان در باره
ظفرنامه مستوفی و ارزیابی آن است و هم چنین احوال و زندگانی و
آثار او را شرح می‌دهد و با اشاره به انواع حماسه‌های موجود، در باره نسخه‌های خطی
ظفرنامه مستوفی و ذیل‌های آن و شیوه کارش در تصحیح این اثر گزارش می‌دهد.
منابع تاریخی هر یک از بخش‌های کتاب و تصویرهایی از نسخه خطی آن در مقدمه مصحح گنجانده شده و نمایه‌های
آیات قرآن ،
احادیث نبوی ، نام کسان و جای‌ها و ملل و نحل و قبیله‌ها و
دین‌ها و فهرستی از غزوات و قرارهای اجتماعی و مناسبت‌ها در پایان هر یک از جلدها آمده و نمایه کتاب‌ها در جلد دوم و نمایه شعرهای فارسی و عربی دیگر شاعران در جلد سوم، بر اینها افزوده شده است.
برخی از واژگان کتاب در پانوشت‌ها تبیین شده‌اند، اما سامان دهی واژه نامه (واژه نمای) گسترده آن به
زمان دیگری واگذار شده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
