• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

طینت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


طینت، از ماده «طین» به معنای گِل، مشتق شده است و از مسائل مهم و پیچیده است و روایات در این زمینه به گونه‌ای است که برخی از علما، ‌آنها را متشابه و معضل دانسته‌اند.
[۱] مجلسی، محمد باقر‌، مرآةالعقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج‌۷، ص۱۵، تهران، ‌دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    



مسئله طینت از مسائل مهم و پیچیده است و روایات در این زمینه به گونه‌ای است که برخی از علما، آنها را متشابه و معضل دانسته‌اند.
[۲] مجلسی، محمد باقر‌، مرآةالعقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج‌۷، ص۱۵، ‌تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
اگرچه با توجه به کثرت این روایات، در صدور آن نمی‌توان تردید کرد، بررسی معنا و مفهوم آنها می‌تواند در حل این معضل راه‌گشا باشد.
روایات طینت، با مضامین گوناگونشان بر این دلالت دارند ‌که ریشه سعادت‌مندان و شقاوت‌مندان ـ که از آن به طینت تعبیر می‌شود ـ گوناگون است. سرشت اهل سعادت از عالم نور، بهشت، علّیین، سرزمین پاک و آب شیرین و گوارا می‌باشد و سرشت اهل شقاوت از عالم تاریکی، آتش، سجّین، سرزمین شوره‌زار ناپاک و آب تلخ است.
[۳] طباطبایی، سیدمحمدحسین، الرسائل التوحیدیة، ص۷۷، بیروت، مؤسسة النعمان‌، ۱۴۱۹ق.    

در این‌جا به یکی از این روایات اشاره می‌کنیم؛ امام سجاد (علیه‌السّلام) فرمود: «خداوند، دل‌ها و پیکرهای پیامبران را از طینت علیین آفرید و دل‌های مؤمنان را هم از آن طینت آفرید و پیکرهای مؤمنان را از پائین‌تر از آن آفرید و دل‌ها و پیکرهای کافران را از طینت سجّین آفرید؛ آن‌گاه این دو طینت را ممزوج ساخت؛ به همین جهت گاهی از مؤمن، کافر متولد شود و گاهی کافر، مؤمن می‌زاید و به همین سبب، به مؤمن، گناه و بدی و به کافر ثواب و نیکی می‌رسد؛ پس دل‌های مؤمنان به آنچه از آن آفریده شده‌اند گرایش دارند و دل‌های کافران نیز به آنچه از آن آفریده شده‌اند تمایل دارند».
[۴] شیخ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص۲۴ - ۲۵، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.    
[۵] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۲، ص۲، قم، دار الحدیث‌، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.    


طینت از ماده «طین» به معنای گِل، مشتق شده است. کلمه «طین» در قرآن‌ مجید نیز آمده است که در این میان، چندین‌بار به صورت نکره درباره خلقت انسان به‌ کار رفته است؛ مانند‌ «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ‌ طِینٍ‌».
[۶] انعام/سوره۶، آیه۲.    

طینت در زبان عربی، برای بیان حالت و نوع کار یا صفتی به‌کار می‌رود؛ از این‌رو، طینت به معنای سرشت خاصی است که دارای ویژگی خاصی می‌باشد. سرشت انسان را از این جهت طینت گفته‌اند که ماده اولیه آفرینش «انسان نخستین» از گِل بوده است و نطفه هر انسانی هم از انواع مواد موجود در خاک تشکیل می‌شود.
[۷] صاحب بن عباد، ابوالقاسم اسماعیل‌، المحیط فی اللغة، ج‌۹، ص۲۱۸، بیروت‌، عالم الکتاب‌، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.    
[۸] ابن فارس، احمد، معجم المقاییس اللغة، ج‌۳، ص۴۳۷، قم‌، مکتب الاعلام الاسلامی‌، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
[۹] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص۵۳۳، بیروت، دمشق‌، دار القلم، الدار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
خداوند متعال می‌فرماید: «و به یقین، انسان را از عصاره‌ای از گِل آفریدیم».
[۱۰] مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۲.    

خاک (طین) مبدا خلقت مادی انسان است، اما مبدا زندگی معنوی انسان را «روح» او تشکیل داده است. بنابراین انسان از روح مجرّد و جسم خاکی آفریده شده است. هم‌چنان‌که انسان‌ها از نظر روحی با هم فرق دارند، جسم خاکی انسان‌ها نیز می‌تواند متفاوت باشد.
میان صفات درونی و رفتارهای انسان، با نوع ترکیب بُنیه بدنی انسان یک ارتباط خاصی است. هم‌چنان‌که قوی هیکل یا ریزجثه بودن وراثتی است، مقداری از ترس و شجاعت نیز همین‌گونه است. برخی قوه شهوانی بیشتر و برخی کمتر دارند؛ بعضی از مزاج‌ها خیلی زود عصبانی می‌شوند و...
[۱۱] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن‌، ج‌۱۳، ص۱۹۰، قم، مؤسسه نشر اسلامی‌، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

با توجه به این‌که جبرگرایی با اصول اعتقادی اسلام سازگار نیست و دیدگاه «الامر بین الامرین» نظر مختار شیعه امامیه است،
[۱۲] مطهری، مرتضی، انسان و مسئله جبر و اختیار، سؤال ۲۲۳.
[۱۳] مطهری، مرتضی، مفهوم امر بین امرین، سؤال ۵۸.
باید روایات را به گونه‌ای تبیین نمود که با این مبانیِ صحیح، تناسب داشته باشند.

با نگاه کلی می‌توان احادیث طینت را به دو دسته تقسیم کرد؛ بخش نخست، از سرشت توحیدی در همه افراد بشر سخن می‌گوید، این دسته از احادیث دلالت دارند که نوعی اشتراک میان همه انسان‌ها وجود دارد که به خلقت آنها برمی‌گردد و از آن به «فطرت» تعبیر می‌شود.
[۱۴] مطهری، مرتضی، چیستی فطرت و محدوده شمول آن، سؤال ۲۹۹۲۵.
این اشتراک، فطرت توحیدی است و تمام انسان‌ها (چه مؤمن و چه کافر) دارای گرایش توحیدی هستند. («فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی‌ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّه‌»)
[۱۵] روم/سوره۳۰، آیه۳۰.    
؛
[۱۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۳، ص۳۴، باب فطرة الْخلقِ علی التوحِید.
بخش دوم از سرشت‌های متفاوت میان نیکوکاران و بدکاران (طینت علّیین و طینت سجّین) سخن می‌گوید؛ مانند روایتی که در ابتدای بحث بیان شد.
بر این اساس؛ باید ذات افراد را دارای دو جنبه دانست که جنبه توحیدی آن در همگان مشترک و جنبه دیگر، در گرایش به خوبی‌ها و بدی‌ها به یک‌ اندازه نیست. انسان‌ها در عین این‌که فطرت حق‌گرا دارند اما در این حق‌گرایی، مناسبت‌ها متفاوت است. آنان‌که از طینت علیین آفریده شده‌اند، مناسبت بیشتری با حق دارند و آنان‌که طینت سجین دارند، مناسبت کمتر.
بنابراین، روایات طینت بیان‌گر گوناگونی استعدادها، شایستگی‌ها و گنجایش‌های وجودی انسان‌ها است.
[۱۷] مجلسی، محمد باقر‌، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج‌۷، ص۱۵.


هرقدر انسان از بُعد متعالی و ملکوتی خود دور شود و به بُعد حیوانی خود نزدیک گردد، گرایش او به شرور، نمود بیشتری دارد، ولی باز فاقد آن گوهر ملکوتی نخواهد بود. البته خداوند گزینش و انتخاب هر یک از این دو گرایش را در اختیار بشر نهاد؛ عده‌ای با حُسن اختیار خویش، راه سعادت را دنبال می‌کنند و برخی با سوء اختیار خود، مسیر شقاوت را بر می‌گزینند.
بنابراین، ‌آفرینش افراد بشر از طینت پاک (علّیین) و از طینت آلوده (سجّین)، هیچ‌گونه منافاتی با اختیار ندارد؛ زیرا همان طینت پاک و طینت آلوده را خداوند، مختار قرار داده است. چنان‌که امام باقر (علیه‌السّلام) برای دفع شبهه جبر و اضطرار فرمود: «[خداوند می‌فرماید: ] من خداوندی هستم که معبودی غیر از او نیست، آگاه به آشکار و نهان هستم، من بر دل‌های بندگانم مطّلع هستم، جور و ظلم نکرده و هیچ ‌کسی را ملزم به فعلی نکرده مگر به آنچه قبل از خلقت از او می‌دانم». («... فَاِنِّی‌ اَنَا اللَّهُ لا اِلهَ اِلَّا اَنَا عَالِمُ السِّرِّ وَ اَخْفَی‌ وَ اَنَا الْمُطَّلِعُ‌ عَلَی‌ قُلُوبِ‌ عِبَادِی‌ لَا اَحِیفُ وَ لَا اَظْلِمُ وَ لَا اُلْزِمُ اَحَداً اِلَّا مَا عَرَفْتُهُ مِنْهُ قَبْلَ اَنْ اَخْلُقَه‌...» )
[۱۸] شیخ صدوق، محمد بن علی‌، علل الشرائع، ج‌۲، ص۶۰۹، قم، کتاب فروشی داوری‌، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.    

ترکیبات بدن انسان از مواد زمینی مانند گیاهان مختلف است؛ این مواد طبیعی، پیوند و رابطه مستقیمی با خوبی و بدی رفتار او دارند؛ البته به معنای «اقتضا» نه به نحو علت تامه؛
[۱۹] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن‌، ج‌۸، ص۹۹.    
یعنی طینت (سرشت اولیه انسان) همانند عوامل محیطی و دیگر عوامل مؤثر بر وجود و افعال انسان، ‌در گرایش انسان به سمت خوبی و بدی نقش اقتضایی دارد.
به تعبیر دیگر؛ ‌ سعادت انسان، ارتباط خاصی به پاکیزه بودن مواد اصلی‌اش دارد؛ چون حامل روح انسانی همین موادند و همین موادند که او را به سوی بهشت هدایت می‌کنند، هم‌چنان‌که شقاوت انسان، ارتباط مستقیمی با آب و گل‌ او دارد؛ این دو قسم آب و گل است که یکی انسان را به حق و سعادت و بهشت و دیگری به باطل و شقاوت و دوزخ، به نحو اقتضا، سوق می‌دهند؛ چون خداوند است که این آثار را در آب و گل قرار داده و او می‌تواند سبب دیگری قوی‌تر از آن را به‌کار ببرد و اثر آن‌را خنثی سازد.
[۲۰] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن‌، ج‌۸، ص۱۰۰ - ۱۰۱.    

روایات و اخبار مربوط به طینت به علت صعوبت و پیچیدگی، دارای تفاسیر مختلف و گاه متعارض با هم هستند. امام ‌خمینی راه‌حل پیچیدگی اخبار طینت را تاویل آنها می‌داند. ایشان طینت را به مواد تشکیل‌دهنده انسان ارجاع می‌دهد که پیش ‌از انعقاد نطفه متاثر از نوع تغذیه والدین می‌داند.
[۲۱] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۴۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۲۲] خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
[۲۳] خمینی، روح‌الله، انوار الهدایه، ج۱، ص۸۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
باتوجه‌به مبنای ایشان در باب اخبار طینت که رویکرد تاویلی دارد معتقد است که اختلاف نفوس و سعادت و شقاوت افراد مربوط به این دنیا و ناظر به مبادی و مقدمات وجودی مادی انسان است.
[۲۴] خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
ایشان امور دخیل در این زمینه را عبارت از:
۱- مواد غذایی تشکیل‌دهنده نطفه به جهت صلابت، لطافت و کثافت.
۲- حلیت و حرمت لقمه.
۳- رحم امهات از حیث برودت، رطوبت و طهارت و پاکی.
۴- سلامت بدن.
۵- وراثت.
واضح است که هرگاه ماده مستعد قبول فیض باشد لکن ماده کثیف طلب فیض و عطا را جز به‌اندازه استعداد خود نمی‌پذیرد
[۲۵] خمینی، روح‌الله، انوار الهدایه، ج۱، ص۸۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
حال اگر ماده دارای کمال نورانی و صلب شامخ و رحم پاک و پاکیزه و دیگر آداب رعایت شود، فرزند پاک خواهد بود. البته انسان در تغییر عقیده و اخلاق خودمختار است و می‌تواند با اختیار خود عقاید صحیح و اخلاق خوب کسب کند. امام‌ خمینی در مورد حدیث «السعید سعید فی بطن امه و الشقی شقی فی بطن امّه» معتقد است این حدیث اشاره به ماده اولیه انسان دارد؛ زیرا اهتمام روایت «بطن امّه» ‌است، ازاین‌رو اگر سعادت و شقاوت ذاتی هر انسانی بود چرا در این حدیث «بطن امّه» مورد عنایت است درحالی‌که ماده اصلی انسان پیش ‌از آن و در مراحل پیشین نیز بوده‌ است. پس این نشان می‌دهد ازآنجاکه افاضه روح و صورت انسانی به ماده اولیه انسان در این مرحله قرار دارد و نوع صورت انسانی متناسب با نوع ماده اولیه (نطفه) است؛ لذا از این موهبت اولیه به سعادت و شقاوت یاد شده است.
[۲۶] خمینی، روح‌الله، انوار الهدایه، ج۱، ص۸۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۲۷] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۱۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۲۸] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۶۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    


بر اساس بسیاری از شواهد تاریخی، نقش ماده اولیه خلقت (طینت) در حد اقتضا است نه بیش از آن؛ به طور مثال، در خانواده امام معصوم یکی نیکوکار می‌شود؛ مانند امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) است و دیگری بدکار به نام جعفر کذّاب.
بنابراین می‌توان گفت: این روایات در مقام بیان اقتضا است نه بیان ضرورت؛ یعنی کسانی که خلق شده‌اند، طینت برخی اقتضای میل به بدی و گناه دارد و طینت برخی اقتضای گرایش به خیر دارد. مثل فرزندی که از پدر صالح به وجود آمده است، در برابر نوزادی که از زنا متولد شده است که در این یکی اقتضای گناه بیشتر است ولی در هیچ‌یک به حد جبر نمی‌رسد.
[۲۹] مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن (انسان شناسی)، ج۱، ص۳۷۵ - ۳۷۶، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)، چاپ ششم، ۱۳۹۲ش.    

این ویژگی‌های درونی که در رفتار و اعمال انسان مؤثر است، تاثیر آن از حد اقتضا تجاوز نمی‌کند؛ به این معنا که خلق و خوی هر کسی، هیچ وقت او را مجبور به انجام کاری نمی‌کند و اثرش به آن حد نیست که ترک آن کارها را محال سازد و در نتیجه، عمل از اختیاری بودن بیرون شده و جبری شود. شخص عصبانی در عین این‌که عصبانی و دچار فوران خشم شده، باز هم می‌تواند از انتقام صرف‌نظر کند و چنان نیست که شخص شهوت‌ران در آنچه که به مقتضای دعوت شهوتش انجام می‌دهد مجبور باشد، هر چند که ترک عمل دشوار است.
طینت سجّین، گناه را در نظر صاحب آن زینت می‌دهد به‌طوری‌که میل او به گناه زیاد شود اما او هم‌چنان قدرت بر ترک گناه دارد.
[۳۰] خوانساری، محمد بن حسین‌، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم‌، ج‌۶، ص۵۱۳، دانشگاه تهران‌، چاپ چهارم، ‌۱۳۶۶ش.
طینت علیین، مرجّحی است برای این‌که پیروی و اطاعت خدا و پیغمبران کنند و مخالفت ایشان نکنند با وجود این‌که قدرت بر مخالفت دارند.
[۳۱] خوانساری، محمد بن حسین‌، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم‌، ج‌۶، ص۵۱۵، دانشگاه تهران‌، چاپ چهارم، ‌۱۳۶۶ش.
بنابراین، طینت علیینی و سجینی هر دو به صورت زمینه است و شخص می‌تواند با اراده خود آن زمینه را تقویت کند یا بر آن غلبه نماید.

تعبیر «تحنّ» -که به معنای شوق پیدا کردن و گرایش است
[۳۲] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج‌۱۳، ص۱۲۹، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.    
در روایتی که در صدر بحث از امام سجاد (علیه‌السّلام) نقل شد، شاهد این معنا است که طینت تنها بر انگیزاننده است نه ناگزیر کننده.
همچنین تعبیر «تهوی» -که حکایت از میل و گرایش دارد- در برخی احادیث طینت
[۳۳] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۳، ص۱۴.
مؤیّدی بر همین تبیین است.

اگر سعادت و شقاوت، لازمه ذات انسان بوده باشد و هرگز از آن تخلّف نپذیرد (جبر) در این صورت مردم می‌توانند بر ضد خداوند احتجاج کنند؛ چرا که او خود، شقی را شقی، آفریده و از ازل، شقاوت را برایش نوشته است، در حالی‌که چنین نیست و خدا است که بر ما احتجاج می‌کند؛ پس، همین‌که می‌بینیم خداوند متعال بر ضد خلق، حجت اقامه می‌کند، می‌فهمیم که هیچ‌یک از سعادت و شقاوت، ضروری و لازمه ذات کسی نیست؛ بلکه از آثار اعمال نیک و بد او و اعتقادات حقه و باطله است. اگر انسان مجبور باشد، تلاش مربیان و مصلحان و فرستادن پیامبران بیهوده خواهد بود.
[۳۴] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن‌، ج۱۳، ص۱۹۰.    
در همین زمینه، این روایت شنیدنی است؛ امام باقر و امام صادق (علیه‌السّلام) فرمودند: «خداوند نسبت به مخلوقاتش، مهربان‌تر از آن است که آنها را به گناهان اجبار نماید و سپس آنان را عقوبت فرماید». (همچنین پاسخ امام رضا (علیه‌السّلام) به فضل بن سهل گویای این مطلب است: «خداوند عادل‌تر از آن است که مخلوقاتش را (به گناهان) اجبار نماید و سپس آنان را عذاب کند).
[۳۵] شیخ صدوق، محمد بن علی‌، التوحید، ص۳۶۰، قم، دفتر نشر اسلامی‌، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.    
[۳۶] ابن طاووس، علی بن موسی‌، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ج‌۲، ص۳۳۰، قم، خیام‌، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.


۱. ↑ مجلسی، محمد باقر‌، مرآةالعقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج‌۷، ص۱۵، تهران، ‌دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۲. ↑ مجلسی، محمد باقر‌، مرآةالعقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج‌۷، ص۱۵، ‌تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۳. ↑ طباطبایی، سیدمحمدحسین، الرسائل التوحیدیة، ص۷۷، بیروت، مؤسسة النعمان‌، ۱۴۱۹ق.    
۴. ↑ شیخ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص۲۴ - ۲۵، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.    
۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۲، ص۲، قم، دار الحدیث‌، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.    
۶. ↑ انعام/سوره۶، آیه۲.    
۷. ↑ صاحب بن عباد، ابوالقاسم اسماعیل‌، المحیط فی اللغة، ج‌۹، ص۲۱۸، بیروت‌، عالم الکتاب‌، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.    
۸. ↑ ابن فارس، احمد، معجم المقاییس اللغة، ج‌۳، ص۴۳۷، قم‌، مکتب الاعلام الاسلامی‌، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
۹. ↑ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص۵۳۳، بیروت، دمشق‌، دار القلم، الدار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۱۰. ↑ مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۲.    
۱۱. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن‌، ج‌۱۳، ص۱۹۰، قم، مؤسسه نشر اسلامی‌، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
۱۲. ↑ مطهری، مرتضی، انسان و مسئله جبر و اختیار، سؤال ۲۲۳.
۱۳. ↑ مطهری، مرتضی، مفهوم امر بین امرین، سؤال ۵۸.
۱۴. ↑ مطهری، مرتضی، چیستی فطرت و محدوده شمول آن، سؤال ۲۹۹۲۵.
۱۵. ↑ روم/سوره۳۰، آیه۳۰.    
۱۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۳، ص۳۴، باب فطرة الْخلقِ علی التوحِید.
۱۷. ↑ مجلسی، محمد باقر‌، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج‌۷، ص۱۵.
۱۸. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی‌، علل الشرائع، ج‌۲، ص۶۰۹، قم، کتاب فروشی داوری‌، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.    
۱۹. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن‌، ج‌۸، ص۹۹.    
۲۰. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن‌، ج‌۸، ص۱۰۰ - ۱۰۱.    
۲۱. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۳۴۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۲۲. ↑ خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
۲۳. ↑ خمینی، روح‌الله، انوار الهدایه، ج۱، ص۸۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۲۴. ↑ خمینی، روح‌الله، الطلب و الاراده، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹.    
۲۵. ↑ خمینی، روح‌الله، انوار الهدایه، ج۱، ص۸۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۲۶. ↑ خمینی، روح‌الله، انوار الهدایه، ج۱، ص۸۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۲۷. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۱۸۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۲۸. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۶۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۲۹. ↑ مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن (انسان شناسی)، ج۱، ص۳۷۵ - ۳۷۶، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره)، چاپ ششم، ۱۳۹۲ش.    
۳۰. ↑ خوانساری، محمد بن حسین‌، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم‌، ج‌۶، ص۵۱۳، دانشگاه تهران‌، چاپ چهارم، ‌۱۳۶۶ش.
۳۱. ↑ خوانساری، محمد بن حسین‌، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم‌، ج‌۶، ص۵۱۵، دانشگاه تهران‌، چاپ چهارم، ‌۱۳۶۶ش.
۳۲. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج‌۱۳، ص۱۲۹، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.    
۳۳. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۳، ص۱۴.
۳۴. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن‌، ج۱۳، ص۱۹۰.    
۳۵. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی‌، التوحید، ص۳۶۰، قم، دفتر نشر اسلامی‌، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.    
۳۶. ↑ ابن طاووس، علی بن موسی‌، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ج‌۲، ص۳۳۰، قم، خیام‌، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.


• سایت اسلام کوئیست، برگرفته از مقاله «طینت»، تاریخ بازیابی ۹۶/۶/۲۶.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : دیدگاه های کلامی امام خمینی
جعبه ابزار