طریق انتاج استثنائی اتصالی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
طریق
انتاج استثنائی اتصالی، به‌معنای شیوه اخذ نتیجه در
قیاس‌های
استثنائی اتصالی است.
قیاس استثنائی دو قسم است: متصل و
منفصل.
قیاس استثنائی متصل،
قیاسی است که مقدمه اولش شرطیه متصله و مقدمه دومش حملیه (که
مقدم یا
تالی قضیه شرطیه را وضع یا رفع می‌کند) است.
انتاج در
قیاس استثنائی متصل به دو طریق است:
۱.
استثنای عین مقدم (وضع مقدم): در
قیاس استثنائی متصل، از
وضع مقدم،
وضع تالی نتیجه می‌شود، زیرا وضع مقدم، مستلزم وضع تالی است؛ مانند: اگر آتش موجود باشد حرارت هم موجود است، لیکن آتش موجود است؛ پس حرارت موجود است.
۲.
استثنای نقیض تالی (رفع تالی): در
قیاس استثنائی متصل، از رفع تالی، رفع مقدم نتیجه می‌شود، زیرا رفع تالی، مستلزم رفع مقدم و رفع لازم، مستلزم رفع ملزوم است؛ مانند: اگر آتش موجود باشد حرارت هم موجود است، لیکن حرارت موجود نیست؛ پس آتش هم موجود نیست.
در این نوع
قیاس، رفع مقدم، منتج رفع تالی نیست و نیز وضع تالی، منتج وضع مقدم نیست.
علت اینکه از وضع (اثبات) مقدم (یا
استثنای عین مقدم) وضع تالی لازم می‌آید و از رفع (سلب) تالی (یا
استثنای نقیض تالی) رفع مقدم لازم می‌آید این است که معمولاً تالی اعم از مقدم است و از وضع
اخص، وضع
اعم لازم می‌آید و از رفع اعم، رفع اخص لازم می‌شود.
اما انتاج در
قیاس استثنائی منفصل به چهار طریق است؛ یعنی از وضع هر یک از اجزای آن رفع جزء دیگر و از رفع هریک، وضع جزء دیگر نتیجه می‌شود:
۱. وضع مقدم رفع تالی را نتیجه می‌دهد؛ مانند: این
جسم یا
بسیط است یا
مرکب، لیکن بسیط است؛ پس مرکب نیست.
۲. وضع تالی رفع مقدم را نتیجه می‌دهد؛ مانند: این جسم یا بسیط است یا مرکب، لیکن مرکب است؛ پس بسیط نیست.
۳. رفع مقدم وضع تالی را نتیجه می‌دهد؛ مانند: این جسم یا بسیط است یا مرکب، لیکن بسیط نیست؛ پس مرکب است.
۴. رفع تالی وضع مقدم را نتیجه می‌دهد؛ مانند: این جسم یا بسیط است یا مرکب، لیکن مرکب نیست؛ پس بسیط است.
انتاج در
قیاس استثنائی مانعة الجمع یا
مانعة الخلو به دو طریق است. در مانعة الجمع از وضع هر جزء رفع دیگری نتیجه می‌شود و مانعة الخلو از رفع هر جزء وضع دیگری نتیجه می‌شود.
استثنا در
قیاس استثنائی عبارت از اثبات (وضع) یا نفی (رفع) مقدم یا تالی است. وجه تسمیه آن، این است که در عربی، مقدم یا تالی را با قضیه‌ای که با
ادات استثنا (همچون لکن) آغاز می‌شود، اثبات یا نفی می‌کنند.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «طریق انتاج استثنائی اتصالی»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۱۲.
