طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، نوشته ابوالشیخ انصاری (۲۷۴- ۳۹۶ ه) است که به
زبان عربی می‌باشد و معمولا به تقسیم بندی طبقات در سه طبقه بزرگ اصحاب، تابعین و تابعی التابعین پرداخته است و در هر یک از طبقات ملاک‌های خود در را درون این سه طبقه بزرگ، به طبقات کوچک تری تقسیم و در آن ذکر نموده است.
در واقع اصل کتاب در دو جلد بوده که با تعلیقات و تحقیقات محقق به چهار جلد رسیده است. جلد اول کتاب دارای دو مقدمه، که یکی از محقق و دیگری از آقای دکتر اکرم ضیاء عمیری می‌باشد. در جلد اول دو باب درباره
اصفهان و دیگری درباره شخصیت مولف تنظیم گشته است. باب اول از دو فصل تشکیل یافته، فصل اول از باب اول در دو مبحث از پیرامون اسماء اصفهان و مبحث دوم از موقعیت، مساحت و تاریخ فتح اصفهان سخن می‌گوید. فصل دوم، در اهمیت اصفهان می‌باشد. باب دوم از جلد اول دارای دو فصل است که شامل زندگانی مولف، اسم و اهمیت کتاب می‌شود. فصل دوم، از این باب شامل دو مبحث می‌باشد. سپس نوبت به ذکر اصل کتاب می‌رسد، که با مقدمه‌ای از مولف و بعد از آن به ذکر چهار طبقه از راویان و اسامی آنان می‌پردازد.
جلد دوم با ادامه طبقه چهارم از جلد اول و ذکر چهار طبقه دیگر از راویان ادامه می‌یابد که شامل
محدثان طبقه ۵ تا ۸ می‌باشد. جلد سوم و چهارم تشکیل شده است از سایر مولفین و مترجمین. در انتهای جلد آخر خاتمه‌ای از محقق نیز ذکر گردیده است. همچنین در پایان جلد چهارم به فهرست‌های تفصیلی هر چهار جلد اشاره شده است.
ابوشیخ بر خلاف بسیاری از طبقات نگاران، فقط بر ملاک زمان، نسبت به ملاک‌های دیگر توجه داشته است، زیرا نکته اصلی مورد توجه وی و به خصوص محدثینش، رابطه استادی و شاگردی بین طبقات مختلف بود که به نظر او تنها با ملاک زمان و تعیین سال
وفات آنها امکان پذیر بود و ملاک‌هایی چون نسب و جغرافیا در این جهت کارآیی ندارد.
البته، عامل جغرافیا نمی‌تواند در این راستا بی تاثیر باشد، زیرا با شناخت محل سکونت راوی و چگونگی حیات علمی او و نیز آگاهی از
سفرهای او به نقاط دیگر می‌توانیم به امکان یا عدم امکان روایت نمودن او از راویان شهرهای دیگر پی ببریم و حق آن بود که این ملاک در کتب طبقات نگاری به طور جداگانه مورد توجه قرار می‌گرفت و شاید احساس این نقیصه بود که به همراه اموری همچون حس وطن دوستی، بعضی از طبقات نگاران را وادار نمود تا اقدام به طبقات نگاری محلی نمایند. از جمله کتبی که به این امر اختصاص دارند؛ می‌توان از کتاب‌هایی همچون
طبقات الشامیین نوشته ابوسعید عبدالرحمن بن ابراهیم (۱۷۰- ۲۴۵ ه)، طبقات علماء افریقیه و
طبقات علماء تونس نوشته ابوالعرب محمد بن احمد تمیمی قیروانی (م ۳۳۳ ه)، طبقات الجزریین تالیف ابوعروبه حسین بن محمد حرانی (م ۳۱۸ ه) و همچنین کتاب حاضر نام برد.
مولف احادیثی را که محدثین ذکر شده، فقط در کتب آنان دیده می‌شود را، از قولشان، در این کتاب ذکر نموده است. (احادیثی را که هیچ کس غیر این راوی نقل ننموده است) همچنین به ذکر انساب، اسامی، و موت آنان نیز پرداخته است.
مولف به آنچه که در ابتدای کتاب وعده داده بود، وفا نموده و به ذکر اسامی مترجمین و اسم والد آنان، سپس ذکر نسب و کنیه اشاره نموده است؛ همچنین، وی از قبیله و کشور آنان دریغ ننموده است. سپس بعضی از شیوخ و شاگردان و گاهی تاریخ
ولادت را ذکر نموده و به ذکر وفات، مکان
موت و
دفن نیز اهتمام نموده است. اگر از کسانی بوده که به اصفهان آمده و اهل آنجا نبوده، تاریخ قدومش را ذکر کرده است. همچنین تاریخ خروج و دفعات ورود را اشاره کرده است. در بسیاری از موارد وظیفه آن محدث را ذکر کرده که مثلا والی چه شهری بوده یا
قاضی در اصفهان گشته و یا
امام جماعت کدام
مسجد از اصفهان بوده است.
در برخی موارد نادر، شرح حال محدث را از داستان یا قصه‌ای نقل می‌کند و بعضی از نصایح و اقوال حکیمانه یا
تفسیر آیات ، از قول راوی را نقل می‌نماید.
در برخی موارد آن قدر نسب مترجم را طول می‌دهد که به ۱۳ جد یا بیشتر می‌رسد.
محقق بر این کتاب چند اشکال گرفته است؛ مثلا می‌گوید که مولف در بسیاری موارد نیازی به ذکر بعضی از داستان‌ها وقایع نبوده است؛ ولی در کتاب ذکر کرده؛ مثل وصف خلقت
فرعون و یا اخباری از خنفساء در شرح حال
کسایی ، همین طور تعدادی از مشاهیر
علماء را در کتاب نیاورده و حال حق مطلب این بوده که در این کتاب نامی از آنان برده شود؛ مثل سلیمان
ابی عبدالله الاغر، مولی جهینه، داود بن علی ظاهری،
ابی مسلم خراسانی، عبدالرحمن بن
ابی حاتم رازی،
ابی فرج علی بن حسین بن محمد اصفهانی و تعدادی از علما دیگر که به اصفهان آمده‌اند؛ اما اسم آنان از قلم افتاده است.
همچنین تمام صحابه‌ای را که به اصفهان آمده، ذکر ننموده؛ مانند عتبه بن فرد، اهبان بن اوس اسلمی،
ابی ابراهیم مولی
ام سلمه ، همچنین زنان صحابی که
سلمان فارسی سبقت آنان را به دین
اسلام ذکر کرده است.
در برخی موارد، بسیاری از صحابه که در فتح اصفهان شرکت نداشته‌اند، از مشارکین به حساب آورده است.
راویان طبقه محدثین در اصفهان ۵ نفر هستند که محقق نام آنان را چنین ذکر می‌کند:
ابی قاسم بن
ابی بکر بن
ابی علی ذکوانی،
ابی طاهر اسحاق بن احمد بن جعفر اشتیانی،
ابی عبدالله محمد بن
ابی زید بن حمد کرانی،
ابی محاسن محمد بن حسن بن بن اصفهانی،
ابی حجاج یوسف بن خلیل بن عبدالله دمشقی.
در ابتدا تشکر و سپاس گزاری از طرف محقق کتاب آقای عبدالغفور عبدالحق حسین بر بلوشی، از کسانی که وی را در این زمینه یاری نموده‌اند، انجام گرفته است. سپس مقدمه‌ای از دکتر اکرم ضیاء عمری، پیرامون جایگاه و اهمیت کتاب مطرح گشته است؛ و اضافه می‌کند که ابوالشیخ کتابش را بر نظام طبقات علماء در حرکت فکری، در شهر اصفهان خلال قرون چهارم از تاریخ اسلامی، نوشته است.
ابوالشیخ، طبقات محدثان را به ۱۱ فصل تقسیم کرده که طبقه‌های ۱۰ و ۱۱ آن را بدون تفکیک آورده است که شامل معاصران وی می‌شوند.
سپس مقدمه‌ای از محقق در مورد کتاب و دلیل وی از تحقیق حول این کتاب، بیان شده است. وی خاطر نشان می‌کند که چون استادم آقای دکتر اکرم عمری از اهمیت این کتاب برایم گفته بود و به علاوه به احیا تراث علمای سلف در
ایران رغبت و علاقه وافری داشتم و اهمیت این کتاب و جایگاه مولف آن را یافتم، تصمیم به تحقیق پیرامون این کتاب نمودم.
محقق در فصل اول این جلد موقعیت جغرافیایی اصفهان را چنین معرفی می‌کند که این شهر در وسط ایران واقع شده و متمایل به غرب کشور می‌باشد، سپس از طول و عرض جغرافیایی، وجه تسمیه، فراوانی خیرات، کیفیت ایجاد آن، ذکر بانی، خصائص و عجائب اصفهان،
مساجد جامع و اختلاف روایات در فتح اصفحان می‌گوید؛ و تصویری از نقشه‌های اصفهان را بیان می‌دارد. در ادامه طی مباحثی فتح این شهر را طبق
روایات وارده به دست، عبدالله بن عبدالله ابن عتبان انصاری، امیرلشکر و عبدالله بن ورقاء ریاحی و عبدالله بن ورقاء اسدی معرفی می‌نماید. محقق در بخش اهمیت اصفهان به وسیله قول دانشمندان و راویان به ذکر اهمیت این شهر می‌پردازد.
باب دوم، درباره مولف است که از اسم، نسب، ولادت، شاگردان، اساتید و آثار علمی وی نام می‌برد.
در فصلی در توثیق و نسبت کتاب به مولفش، اهمیت کتاب، محتوا و روش مولف در کتابش مطالبی را عنوان می‌سازد. چنانچه محقق اشاره می‌دارد، از اسامی کسانی از صحابه و تابعین به این شهر آمده‌اند، نام می‌برد.
در باقی کتاب به ذکر ۱۱ طبقه می‌پردازد که اولین آن را با صحابه که تعداد آنها به ۱۸ نفر می‌رسد، آغاز می‌کند و وقتی به زندگانی سلمان فارسی می‌رسد، طول بیشتری می‌دهد، به حدی که نصف آن چه مخصوص طبقه اش بوده را فرا می‌گیرد.
سپس در طبقه تابعین از ۲۶ نفر نام می‌برد و با احنف بن قیس شروع کرده و به یزید اودی ختم می‌کند. سپس از طبقه صغار تابعین و کبار آنان در طبقه سوم نام می‌برد که تعداد آنها را ۱۳ نفر معرفی می‌کند. در طبقه چهارمی نیز از ۲۷ نفر که اول آنان مبارک بن فضاله و آخرشان زحاف بن
ابی زحاف است، نام می‌برد. در طبقه پنجم از ۶۴ نفر و در طبقه ششم از ۱۴ نفر، در طبقه هفتم از ۲۳ نفر، در طبقه هشتم از ۵۱ نفر، در طبقه نهم از ۱۵۹ نفر، در طبقه یازدهم و دوازدهم که به ذکر معاصرین و شیوخ خودش پرداخته و عدد آنان را ۲۸۸ نفر ذکر می‌کند. این دو طبقه معظم مطالب کتاب را در بر گرفته است، زیرا که همه از معاصرین و اساتید وی بوده‌اند.
مصنف برای کتابش از کتاب خلیفه بن خیاط و کتاب تاریخ کبیر از
بخاری و کتاب فوائد البردیجی و اقوال مشاهیری؛ چون
ابی حاتم،
احمد بن حنبل ، ابن خیثمه و بخاری و مالک و غیر آنان نقل می‌کند.
کتاب طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، قدیمی‌ترین تاریخ موجود اصفهان است که به دست ما رسیده است. این کتاب تقریبا همزمان دو بار تصحیح و چاپ شده است، یک بار به اهتمام عبدالغفور عبدالحق حسین البلوشی، در دو جزء (بیروت، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷) صورت پذیرفته است.
محقق کتاب عملیاتی؛ چون تصحیح، تخریج، شرح مشکلات کتاب، استدراک نکات فوت شده در حد توان را در مواضع کثیری که منجر به اوهام و اغلاق برای برخی از محدثین ایجاد می‌کرد، انجام داده است.
همچنین مقدمه‌ای وافی؛ شامل زندگی مولف، کتب طبقات، کتب رجال، تاریخ تدوین کتب رجالی و اساس تنظیم آنها ایجاد نموده است.
به علاوه بحث مفصلی از اصفهان و تبیین موقعیت جغرافیایی آن، حدود، مساحت، اهمیت، جایگاه فرهنگی، ممیزات آن و فتح اسلامی در اصفهان مطرح نموده است.
علاوه بر فهرست موضوعات در پایان هر جلد، فهرست‌هایی در پایان جلد چهارم که شامل موارد زیر می‌باشد، ذکر گردیده است:
۱-
آیات .
۲-
احادیث .
۳- آثار موقوفه.
۴- اقوال و امثال و حکم.
۵-
ابیات.
۶- مترجمین نزد مولف بر حسب طبقات.
۷- مترجمین نزد مولف بر حسب حروف.
۸- راویان و اعلامی که شرح حال آنان در کتاب آمده.
۹- کتب وارده نزد مولف.
۱۰- موضوعات.
۱۱- مترجمون در جزء چهارم حسب ترتیب مولف.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
