صورت فلکی تنین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تِنّین (اژدها،
ثُعبان )، از صورتهای فلکی در نیمکره شمالی
آسمان است.
این صورت در مجاورت صورتهای فلکی
دب اکبر ،
دب اصغر ، قیفاووس،
شِلیاق ،
زرّافه ، عوّا و
جاثی قرار گرفته و به صورت ماری بزرگ در گرداگرد قطب شمالیِ
دایره البروج تصور شده است.
واژه عربی تنّین احتمالاً از واژه سریانی و آرامی
تَنینا گرفته شده است.
صورت فلکی تنّین را در فارسی
هُشْتُنْبُر می‌نامیده اند.
در افسانه های یونانی، تنّین اژدهایی بوده است که
هرکول یا کادموس او را کشت و دندانهایش را در خاک پنهان کرد و از آنها مردانی مسلّح روییدند
بنا بر اسطوره های کشورهای مختلف مشرق زمین، به هنگام
خورشیدگرفتگی یا
ماه گرفتگی ، خورشید یا ماه به کام اژدهای فلکی می‌رود.
در گذشته در
ایران ، هنگام خورشیدگرفتگی یا ماه گرفتگی بر بام خانه‌ها روی طشت می‌زده‌اند تا اژدها،
خورشید یا ماه را آزاد کند.
در اسطوره های یونان باستان، میان اژدهای فرضی فلکی و صورت فلکی تنّین ارتباطی وجود ندارد. احتمالاً در تمدنهای پیش از یونان، مانند تمدن
بابِل ، این دو اژدها به نوعی با یکدیگر ارتباط داشته اند. شاید بابلیها صورت فلکی تنّین را به این دلیل
ابداع کرده‌اند که نماینده اژدهای گرفتگیها باشد. در میان اعراب، شاعران و منجمان ایرانی، این اژدهای فلکی و صورت فلکی اژدها، هردو، تنّین نامیده شده اند
در
ادبیات فارسی، اژدهای فلکی و صورت فلکی اژدها یا تنّین با تعابیری همچون اژدهای چرخ، اژدهای گردون یا اژدهای سپهر نیز به کار رفته است.
در نجوم دوره اسلامی، برخی ستاره های تنّین نام خاصی دارند و بخشهایی از این صورت فلکی به اشیا یا جانوران تشبیه شده است، مانند ستاره های چهارده، پانزده و شانزده در فهرست صوفی که به
دیگپایه تشبیه شده‌اند و
عوائذ که نام مجموع چهار ستاره سر تنّین بوده است وآن را به چهار
شتر ماده پیر تشبیه کرده اند
در احکام نجوم، تنّین مزاج
مریخ را دارد.
بطلمیوس در فهرستش مختصات و قدر ۳۱ ستاره تنّین را بر شمرده است. از این تعداد، هشت تا از قدر سه، شانزده تا از قدر چهار، پنج تا از قدر پنج و دو تا از قدر شش دیده می‌شود
عبدالرحمان صوفی نیز تعداد ستاره های تنّین را مانند بطلمیوس ذکر کرده، ولی قدر آنها را متفاوت یافته است: نُه تا از قدر سه، هشت تا از قدر چهار، دوازده تا از قدر پنج و دو تا از قدر شش
در نجوم امروزی، تنّین ۷۹
ستاره درخشان از قدر ۵ر۵ را شامل می‌شود .
صوفی، بدن تنّین را با سه حلقه رسم کرده است . گستردگی بدن تنّین را شش برج و دُم آن را در
برج هفتم دانسته اند.
مهمترین ستاره تنّین، ثُعبان است، البته نام ثعبان (به معنای
اژدها ) در برخی موارد به کل صورت فلکی تنّین نیز
اطلاق شده است
مهمترین ویژگی این ستاره قدر سوم آن است که در حدود ۸۰۰، ۴ سال پیش نزدیکترین ستاره به
قطب شمال آسمانی بوده، اما امروزه به سبب جابجایی مکان قطب شمال آسمانی بر اثر حرکت تقدیمی زمین ، نزدیکترین ستاره به قطب شمال آسمانی،
ستاره قطبی (
دب اصغر) است
قطب شمال دایرة البروج، در صورت فلکی تنّین قرار داردو صوفی فرهنگ
در تصویر تنّین، مکان آن را مشخص کرده است. محدوده تنّین از بُعد ۹ ساعت و ۱۸ دقیقه تا ۲۱ ساعت و از میل ْ۸۶+ تا ْ۴۸+ است.
مساحت کل آن ۹۵ر۱۰۸۲ درجه مربع است که ۶۲۵ر۲% از مساحت کل آسمان را می‌پوشاند. کانون سه بارش شهابی سالانه، درصورت فلکی تنّین قرار دارد
در میان آنها، بارش شهابی «اژدهایی» یا «
جاکوبینید » اهمیت بیشتری دارد و در حدود هفتم
تیر هر سال رخ می‌دهد .
(۱) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم.
(۲) بریان بریور، گرفتگیهای ماه و خورشید.
(۳) مجدودبن آدم سنایی، دیوان.
(۴) شهمردان بن ابی الخیر، روضه المنجمین.
(۵) عبدالرحمان بن عمر صوفی، کتاب صورالکواکب.
(۶) عبدالرحمان بن عمر صوفی، ترجمه صورالکواکب عبدالرحمن صوفی، به قلم نصیرالدین طوسی.
(۷) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، ترتیب القاموس المحیط، چاپ طاهر.
(۸) مسعود سعدسلمان، دیوان.
(۹) محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی.
(۱۰) ابوالفضل مصفّی '، فرهنگ اصطلاحات نجومی.
(۱۱) الیاس بن یوسف نظامی، مخزن الاسرار.
(۱۲) همو، هفت پیکر، چاپ وحید دستگردی.
(۱۳) Richard Hinckley Allen, Star names their lore andmeaning , New York ۱۹۶۳;.
(۱۴) E Michael Backich, The Cambridge guide to the constellations , Cambridge ۱۹۹۵;.
(۱۵) A Dictionary of astronomy , ed IanRidpath, Oxford: Oxford University Press, ۱۹۹۷;.
(۱۶) The Encyclopedia Americana , Danbury ۱۹۸۴;.
(۱۷) Paul Kunitzsch and Tim Smart, Short guide to modern star names and their derivations , Wiesbaden ۱۹۸۶;.
(۱۸) Patrick Moore, Guide to stars and planets , London ۱۹۹۳;.
(۱۹) Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest , translated and annotated by G J Toomer, London ۱۹۸۴;.
(۲۰) Adrian Room, Dictionary of astronomical names , London ۱۹۸۸.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «صورت فلکی تنین»، شماره۳۹۷۶.
