صنع (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
صُنْع (به ضم صاد و سکون نون) از
واژگان قرآن کریم که به جودت فعل گفته می‌شود. این واژه دارای مشتقاتی است که در
آیات قرآن به کار رفته است؛ مانند:
اِصطِناع (به کسر الف و طاء) به معنای تربیت و اختیار،
مَصانِع (به فتح میم و کسر نون) به معنای ماخذ آب، می‌باشد.
صُنْع به عمل گفته می‌شود.
راغب اصفهانی آن را جودت فعل گفته، می‌گوید: هر صنع فعل است ولی هر فعل صنع نیست، و آن به حیوان و جماد نسبت داده نمی‌شود بر خلاف فعل.
این عدم نسبت را در
اقرب الموارد نیز گفته است.
در
مجمع البیان ذیل
آیه ۶۳ مائده فرموده: به قولی صنع و عمل هر دو یکی‌اند و به قولی صنع، جودت را در ضمن گرفته است.
ناگفته نماند: صنع در
قرآن در
معصیت و کارهای بیهوده نیز استعمال شده، می‌شود گفت که در آن دقت و محکمی و اهمیت منظور است، نه جودت و فرقش با فعل همین است.
(وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فِیها) «آنچه در
دنیا کردند، پوچ شد.»
(وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ) «آنچه
فرعون و قومش می‌ساختند و آنچه از بناها بالا می‌بردند تباه ساختیم.»
(لِتُصْنَعَ)
(وَ اَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی وَ لِتُصْنَعَ عَلی عَیْنِی) «بر تو محبت انداختم و طوری کردم تا تو را فرعون و زنش دوست دارند و تا زیر نظر من تربیت شوی.» «لِتُصْنَعَ» به
صیغه مجهول به معنی تربیت شدن است.
اِصطِناع به معنی تربیت و اختیار به کار می‌رود. در اقرب الموارد هست: «اصْطَنَعَهُ لِنَفْسِهِ: اختاره»
(وَ (اصْطَنَعْتُکَ) لِنَفْسِی) یعنی: «ای
موسی تو را برای خودم و اینکه رسول من باشی تربیت کردم یا برای خودم اختیار نمودم.» راغب اصفهانی آن‌را مبالغه در اصلاح شی‌ء گفته است.
(وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَاْسِکُمْ) (و ساختن
زره را به‌خاطر شما به او آموختيم، تا شما را در جنگ‌هايتان از آسيب حفظ كند.)
منظور از صنعت لبوس زره‌بافی
حضرت داود (علیه‌السلام) است. چنانکه از
(لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَاْسِکُمْ) ظاهر می‌شود.
مَصانِع جمع مصنع به معنی ماخذ آب است (مثل حوض) چنانکه در مجمع البیان و اقرب الموارد گفته‌اند.
ابوعبیده گوید: هر بناء مصنعه است در
مفردات گفته: از امکنه شریفه مصانع تعبیر شده است.
(اَ تَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ. وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ) «آیا در هر بلندی نشانی و محلی بیهوده بنا می‌کنید و عمارت‌ها یا آبگیرهائی می‌سازید که گویا جاودانی هستید.» ظاهرا مراد از آن در آیه عمارت‌هاست، و احتمال دارد که منظور آبگیرها باشد. این دو آیه از سخنان هود (علیه‌السّلام) است که به قوم خویش فرموده است.
در مجمع البیان از
انس بن مالک نقل شده:
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بیرون رفت،
قبه‌ای دید که به راه مشرف بود فرمود: این چیست؟! یارانش گفتند: مال مردی از
انصار است. آن حضرت گذشت، بعد از چندی مرد انصاری آمد و
سلام کرد، حضرت از وی رو گردانید آن مرد چندین دفعه سلام کرد تا خشم و اعراض آن حضرت را فهمید.
به اصحاب شکایت کرد و گفت: چه شده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با من این رفتار می‌کند؟! گفتند: روزی آن حضرت بیرون رفت،
قبّه تو را دید پرسید.
گفتیم: از آن فلانی است.
آن مرد رفت
قبّه را با خاک یکسان کرد. روزی آن بزرگوار که بیرون می‌رفت، آن
قبّه را ندید، پرسید آن
قبّه چطور شد؟! گفتند: صاحبش به ما از اعراض شما شکایت کرد، جریان را به او رساندیم و او
قبّه را درهم کوبید. فرمود:
«کُلُّ بِنَاءٍ یُبْنَی وَبَالٌ عَلَی صَاحِبِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ اِلَّا مَا لَا بُدَّ مِنْهُ» هر عمارتی که ساخته می‌شود
روز قیامت برای صاحبش وبال است، مگر آنچه لابدّ منه باشد.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «صنع»، ج۴، ص۱۵۶-۱۵۴.
