صفة جزیرة العرب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«صفة جزیرة العرب»، کتابی است به
زبان عربی نوشته لسان الیمن حسن بن احمد بن یعقوب
همدانی، معروف به
ابن حائک (۲۸۰ تا پس از ۳۴۴ ه. ق.) که در موضوع جغرافیای جزیره العرب و نیز معرفی روستاها و قبایل موجود در آن و به ویژه معرفی
قبیله حمیر نگاشته شده است.
از این کتاب با عنوان «جزیرةالعرب» نیز یاد شده و برخی گمان برده‌اند که این کتاب همان «المسالک و الممالک»
همدانی یا بخشی از آن است.
کتاب؛ مشتمل بر دو مقدمه چاپ چهارم و سوم به قلم محقق، آقای محمد بن علی الاکوع الحولی و مقدمه چاپ اول به قلم حمد الجاسر است. کتاب به توصیف جزیرةالعرب ضمن پنج باب اصلی می‌پردازد که عبارتند از: تهامه،
حجاز ،
نجد ، عروض، و
یمن .
چنانچه گفته البکری در «معجم ما استعجم» درباره سال نگارش «الاکلیل»؛ یعنی سال ۳۲۰ ه. ق. صحیح باشد، کتاب حاضر، می‌بایست پس از این سال نگارش یافته باشد.
این کتاب از جمله انبوه مؤلفات رشته جغرافیا است که نگارش آن به قرن چهارم ه. ق. باز می‌گردد و در نوع خود منحصر به فرد است. اشپرنگر این کتاب و کتاب مقدسی را گرانبهاترین آثار جغرافیای
عرب می‌شمارد. اروپاییان پیش از دهه آخر قرن گذشته میلادی این کتاب را نمی‌شناختند و هنوز هم اطلاعات آنها درباره آن بسیار ناچیز است. مسئله دیگر اختلاف در نام مولف است که اشکال کار و بی خبری متاخران را افزوده است. این نسبت (
همدانی) باعث شده که برخی او را با
ابن فقیه - که از شهر
همدان ایران بوده است- اشتباه کنند، و در نیمه قرن پیش دانشورانی بزرگ دستخوش این اشتباه شده‌اند. گاهی نیز وی را، به نام جدش،
ابن ابی الدمین نامیده‌اند که این نیز پیچیدگی را افزوده است.
بی تردیداین کتاب را به گروه مؤلفات جغرافیایی لغوی- که خاص جزیرةالعرب است- نمی‌توان افزود.
همدانی از مطالب جغرافیایی لغت شناسان قرن نهم به خوبی اطلاع داشته و جغرافیای نجومی و ریاضی را نیز می‌شناخته و هر دو موضوع را می‌توان در کتاب وی دنبال کرد، هر چند وی نتوانسته هر دو را با هم بیامیزد. نیز به دشواری می‌توان گفت که طرح کتاب خود را تمام کرده است. واضح است که توصیف یمن بر اساس مشاهدات شخصی انجام شده و طبعا از مطالب نوشته سابق نیز استفاده کرده است. در توصیف بقیه جزیرةالعرب، به مسافران و
زائران مکه تکیه داشته و به نسبت فراوان از مطالب جغرافی نویسان لغت شناس خبره، در مسائل جزیرةالعرب بهره گرفته است؛ و گاه از منابعی شاهد می‌آورد که مؤلفان دیگر نمی‌شناخته‌اند.
همدانی بطلمیوس را نیک می‌شناسد. کتاب وی با یک مقدمه مفصل نجومی و جغرافیایی آغاز می‌شود و از مکتب‌های مختلف تعیین طول و عرض و نیز از توصیف کلی مناطق زمین به ترتیب هفت اقلیم سخن می‌گوید. قسمت اساسی کتاب به توصیف جزیرةالعرب اختصاص دارد که به پنج باب اصلی درباره تهامه، حجاز، نجد، عروض، و یمن تقسیم می‌شود.
توصیف وی همیشه به یک روش نیست و طرح مشخصی ندارد و غالبا از یک منطقه در چند جا سخن می‌گوید.
یمن در کتاب وی مقام اساسی دارد؛ اما درباره حضرموت به اشاره کوتاه و تذکار گذران بسنده می‌کند. در قسمت یمن نیز از منزلگاه قبیله خود،
همدان، به تفصیل سخن می‌گوید و همه جا اطلاعات کم نظیر وی از آثار و الواح قدیم، که گه گاه به کشف آن کوشیده، نمایان است. روایت‌های شفاهی و مکتوب را خوب می‌داند، و فی المثل از تقسیم یمن به دوران پیش از
اسلام به «مخالیف» - که جمع مخلاف، به معنی ناحیه، است- خوب خبر دارد. ضمن سخن از یمن، گاه و بی گاه به ذکر مطالب تکمیلی درباره شمال جزیرةالعرب می‌پردازد؛ ولی به هر حال سخن را به یمن باز می‌برد، و قسمتی را خاص عجایب یا، به عبارت درست تر، خصایص آن می‌کند که نظیر آن را درباره هیچ ولایت دیگر نکرده است. مجموعه اشعار جغرافیایی که از دیوان شاعران سلف آورده و شامل نام‌های جغرافیایی است، بسیار جالب است. یک ارجوزه جغرافیایی دراز به دنبال آن افزوده که پنج بند و یکصد و بیست و هفت بیت دارد و چیزی مانند تکمله کتاب است و در ضمن آن یار و همدم وی، احمد بن عیسی رداعی، راه
حج دیار عرب را توصیف کرده است.
مشاهدات وی پرمایه بوده و هنوز هم ارزش علمی کتاب وی محفوظ مانده است.
به گفته مالتسان جهانگرد، که سفرهای وی در جزیرةالعرب مشهور است، از کتاب
همدانی در کار تحقیق جغرافیای معاصر جزیره کمک می‌توان گرفت. در زمینه جغرافیای اقلیمی نیز کتاب
همدانی از همه مؤلفات قرن‌های سوم و چهارم ه. ق. ممتاز است و به قرن چهارم ق. فقط کتاب بیرونی بزرگ از آن برتر است.
وی در این کتاب طول شهرهای معروف عرب و از جمله
مکه و
مدینه را از مبدا مشرق ثبت کرده و گفته است که منابع وی فزاری و معاصر مشهور فزاری؛ یعنی
حبش مروزی بوده‌اند. در سال‌های اخیر، هونیگمان در این قسمت مطالعه و تحلیلی بسیار دقیق کرده است.
برخی عناوین کتاب عبارتند از:
معرفة اصل البلاد المعموره، معرفة وضع هذه الجزیره فی المعموره من الارض، العامر من الارض، دائره الاقالیم لهرمس الحکیم، حدود الاقالیم، اختلاف الناس فی العرض و الطول، معرفه اطوال مدن العرب، صفه یمن الخضراء، مدینه صنعاء و مشاهیر علمائها و شعرائها و ادبائها، ذکر ریدة،
مدینه صعده ، وادی زبید، بلد
همدان، اسواق حاشد و....
نسخه حاضر در برنامه؛ مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم محقق و فهرست‌های ذیل می‌باشد:
فهرست مطالب، اسامی جای‌ها و اعلام (قبائل و شعوب،
مردان و
زنان ، شعرا و شعر).
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
