صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب صبح الاعشی فی صناعة الانشاء اثر قاضی شهاب الدین احمد بن عبدالله بن احمد
قلقشندی به
زبان عربی و در موضوع
نثر ادبیات عرب و اقسام
مکاتبات بین
ایالات و
ولایات و...است.
قاضی شهاب الدین احمد بن عبدالله بن احمد قلقشندی (وفات - ۸۲۱ ه) در یکی از روستاهای بخش قلیوبیة در
کشور مصر در خانواده عربی اصیل از قبیله بدر بن فزارة از فرزندان قیس عیلان
چشم به
جهان گشود.
قلقشندی در
قاهره و
اسکندریه نزد بزرگانی از شیوخ عصر به شاگردی نشست و در
ادب و
فقه شافعی و
علم لغت و
بلاغت و انشاء مهارت یافت. در سال ۷۷۸ هجری
ابن ملقن به او
اجازه فتوا و
تدریس بر طبق مذهب شافعی را داد. او در بعضی مسئولیتهای اداری به
خدمت مشغول شد اما
استعداد و
نبوغ وی در کتابت و انشاء توجه رجال حکومتی را به وی جلب کرد. از این رو وی در سال ۷۹۱ هجری در
زمان سلطان ظاهر برقوق به
خدمت در
دیوان انشاء مشغول گشت. دیوان انشاء در آن زمان از اهمیت خاصی برخوردار بود و تنها کسانی می‌توانستند این وظیفه را عهده دار شوند که در فن نثر و بلاغت به قله‌های
کمال رسیده باشند و با اطلاعات وسیع و گسترده شان نسبت به شؤون
حکومت و سیاستهای داخلی و خارجی و امور
دیپلماسی مصر با سایر دولتها وقوف کامل داشته باشند. علاوه بر این کاتب انشاء باید از برخی ویژگی‌های دیگر نظیر زیبایی چهره،
فصاحت در گفتار و
شیوایی زبان برخوردار بوده چنانکه از روحیه‌ای جدی و فهمی عمیق و رازداری، که قلقشندی آنرا شرط لازم و
واجب این منصب می‌داند، برخوردار باشد.قلقشندی لااقل تا
سال ۸۱۶ هجری و شاید تا آخر عمر خویش به این شغل اشتغال داشت. از این جا می‌توان نتیجه گرفت و لو وی از تالیف کتابش «صبح الاعشی» در شوال سال ۸۱۴ هجری فراغت یافته بود، ولی در باقیمانده دوران زندگانی اش برخی مطالب را به آن می‌افزود. دلیل ما بر این گفتار وجود صفحاتی خالی از نوشته است که مؤلف عمدا آنها را به این حالت رها کرده تا در
آینده به وسیله معلوماتی که به دست می‌آورد آنها را پر نماید.
۱. ضوء الصبح المسفر و جنی الروح المثمر، مختصر کتاب «صبح الاعشی».
۲. صبح الاعشی فی کتابة الانشاء.
۳. الغیوث الهوامع
۴. نهایة الارب فی معرفة انساب العرب
۵. قلائد الجمان فی قبائل العربان
۶. مآثر الانافة فی معالم الخلافة
نام اصلی این کتاب چنانکه خود مؤلف در مقدمه یادآور می‌شود «صبح الاعشی فی کتابة الانشاء» می‌باشد. این عنوان با محتوای کتاب سازگاری بیشتری دارد تا عناوینی چون: صبح الاعشی فی فنون الانشاء، صبح الاعشی فی معرفة الانشاء و صبح الاعشی فی صناعة الانشاء. چرا که مؤلف آنچه در این کتاب فراهم آورده است وظایفی است که هر کس عهده دار کتابت انشاء می‌شود باید نسبت به آنها آگاه و مطلع باشد. از این رو نام «صبح الاعشی فی کتابة الانشاء» با مضمون کتاب ملائمت بیشتری دارد تا «صبح الاعشی فی صناعة الانشاء» چرا که
صناعت انشاء از هر ادیبی که دارای ذوق در این زمینه باشد، و لو خارج از دیوان انشاء، ساخته است. اما به هر حال چون این کتاب به «صبح الاعشی فی صناعة الانشاء» معروف شده است، ما نیز همین نام را برای آن برگزیدیم. در وجه تسمیه کتاب گفته شده گویی قلقشندی کتاب خود را همچون صبحگاهان که بر عالم
نور می‌باشد و در پرتو نور آن
شب کور راه خود را می‌یابد، تصویر می‌کند.
صبح الاعشی فی صناعة الانشاء دارای یک مقدمه و ده مقاله و یک خاتمه است:
در مقدمه وی برخی مسائل اولی و تعریفهای مقدماتی نظیر
فضیلت قلم ، شرف
نویسندگی ، تغییر و تحولات انشاء طی
اعصار ، برتری
نثر بر
نظم ، ویژگی‌های نویسندگان و آداب ایشان و غیره را مطرح می‌کند.
در مقاله اول مؤلف سخن از مجموعه معارفی است که کاتب در دیوان انشاء برای انجام وظیفه خطیر خود بدانها نیازمند است. معارفی چون
لغت ،
ادب ،
تاریخ ، انواع قلم و ورق و غیره.
مقاله دوم مربوط به
جغرافیا و
جغرافیای سیاسی و غیره می‌باشد.
مقاله سوم به اموری که تمام اقسام مکاتبات و ولایات و غیره در آنها مشترکند، مانند ذکر اسامی و القاب و کنیه‌ها، اندازه ورق، قلم مناسب و غیره می‌پردازد.
مقاله چهارم کتاب مهمترین مقاله و طولانی‌ترین مقاله آنست. مؤلف در این مقاله فهرستی طولانی از
القاب پادشاهان و
فرماندهان جنگ و دانشمندان و نویسندگان و قاضی‌ها را طبق حروف معجم گرد آورده است. سپس در این مقاله به شرح روشهای نویسندگی، که مهمترین بخش این مقاله است، پرداخته است. در این قسمت نامه‌هایی را که از جانب
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به حاکمان
جزیرة و حاکمان
بلاد کفر چون
کسری و
قیصر و
نجاشی فرستاده شده یادآور می‌شود. قلقشندی در این مقاله توجه ویژه‌ای به نامه‌های صادره از طرف پادشاهان مصر به نواب سلطنت و کارگزاران و قضات و رجال حکومتی در مصر و شام، و پادشاهان تاتار و
ایران و
ارمنستان و
مغرب و
سودان و غیره، مبذول می‌دارد.
مقاله پنجم به طبقات
خلافت و
سلطنت و ولایات فرماندهان جنگ و ارباب قلم پرداخته است.
در مقالات دیگر هم به مطالبی مرتبط با موضوع کتاب پرداخته شده است و در خاتمه برخی امور مرتبط با دیوان انشاء، غیر از امور کتابت، نظیر
پست و تاریخ آن در
مصر و شام،
کبوترهای نامه رسان و غیره را یادآور گشته است. کتاب «صبح الاعشی» شامل حدود ۲۵۰۰ اصطلاح است که بیشتر آنها
اصطلاحات علمی است. اصطلاحاتی که جزء در کتب اختصاصی یا لابلای کتب عمومی به ندرت یافت می‌شوند.
مؤلف در این کتاب روش علمی واضح و روشنی را در پیش گرفته است که بر وحدت
فکر و
اندیشه از یک سو و
اسلوب و روش تفریع در دائره‌ای معین از سوی دیگر مبتنی می‌باشد. علاوه بر این
قلقشندی در این کتاب در نقل اقوال دیگران فردی
امانت دار است و اقوال دیگران را به خود منتسب نمی‌کند. اندیشه دقیق و فکر صائبش از خلال مطالب کتاب نمایان است. آنچه مایه شگفتی است اینست که این کار موسوعه‌ای پرحجم نتیجه تلاش خود مؤلف به تنهایی است، با اینکه معمولا کارهای موسوعه‌ای و
دائرة المعارفی تلاش عده زیادی از دانشمندان و خبرگان را طلب می‌کند. قلقشندی هر چند به عنوان ادیبی طراز اول مطرح است اما در زمینه
شعر چندان مهارتی ندارد لذا نمی‌توان او را در زمره شاعران به حساب آورد. شاید اشتغال او به
نثر در خلال کار دیوانی اش باعث شده که وی نسبت به برتری نثر بر شعر تعصب بورزد و از سحر و زیبایی شعر غافل بماند. «صبح الاعشی» از نظر نصوص ادبی‌ای که دربردارد جزء غنی‌ترین منابع
عربی در این زمینه به شمار می‌آید.
جزء اول این کتاب نخستین بار از سوی چاپخانه امیریه
قاهره در سال ۱۹۱۰ منتشر شد. سپس بقیه مجلدات آن تا مجلد چهاردهم در سال ۱۹۲۰ به چاپ رسید. در این فاصله بعضی مجلدات در معرض نابودی قرار گرفتند به نحوی که دستیابی به مجموعه کامل این کتاب کاری دشوار شد. این وضعیت ادامه داشت، تا اینکه در
سال ۱۹۶۳ م «موسسة- المصریة العامة للتالیف و الترجمة و الطباعة و النشر» به تجدید چاپ آن اقدام نمود. استاد محمد عبد الرسول در تصحیح کتاب تلاش وافری انجام داد. اما این چاپ از فهرستهای تفصیلی بی بهره بود تا اینکه استاد محمد قندیل البقلی در سال ۱۹۷۰ م با تلاش فراوان فهرستهای مفصلی برای آن تهیه کرد. کتاب با شرح و تعلیقه‌های محمد حسین شمس الدین توسط انتشارات دار الکتب العلمیه
بیروت منتشر شده است.
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
