• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

صالح بن اسحاق جرمی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جَرْمی‌، صالح‌ بن‌ اسحاق‌، نحوی‌، لغوی‌ و محدّث‌ قرن‌ دوم‌ و سوم می‌باشد‌.



کنیه‌اش‌ ابوعُمر است‌.
[۱] حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۵، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۲] محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۶، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
برخی‌ منابع‌ نیز کنیه وی‌ را ابوعَمرو ذکر کرده‌اند.
[۳] ابن‌ فضل‌اللّه‌ عمری‌، مسالک‌الابصار فی‌ ممالک‌الامصار، ج۱، ص‌۶۸، سفر ۷، چاپ‌ عکسی‌ از نسخه خطی‌ کتابخانه طوپقاپی‌سرای‌ استانبول‌، مجموعه احمد ثالث‌، ش‌ ۲۷۹۷/۴، چاپ‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۴] احمد بن‌ مصطفی‌ طاشکوپری‌زاده‌، کتاب‌ مفتاح‌ السعادة و مصباح‌ السیادة، ج‌ ۱، ص‌ ۱۴۵، ج‌ ۱، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۹۷/۱۹۷۷.



جرم‌ نام‌ یک‌ قبیله‌، یا سه‌ تیره‌ از قبایل‌ یمن‌ از جمله‌ قبیله بَجِیلَه‌ ، بوده‌ است‌
[۵] سمعانی‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۷.
و صالح ‌بن‌ اسحاق‌ را از آن‌ رو جرمی‌ خوانده‌اند که‌ یا به‌ این‌ قبیله‌ آمد و شد می‌کرده‌ یا در آن‌جا ساکن‌ بوده‌، یا با آنان‌ پیوند ولاء داشته‌ است‌.
[۶] حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۵‌، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۷] محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۶، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
[۸] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶.
عده‌ای‌ نیز از آن‌ رو که‌ با تیره جرم‌ در قبیله بَجَلی‌ پیوند ولاء داشته‌ است‌، او را بَجَلی‌ خوانده‌اند.
[۹] حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۱۰] محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۶، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.



از تاریخ‌ ولادت‌ جرمی‌ اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌. ظاهراً اهل‌ بصره ‌ بوده‌
[۱۱] علی‌ بن‌ یوسف‌ قِفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸۰، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ ۲، قاهره‌ ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
[۱۲] ابن‌ فضل‌اللّه‌ عمری‌، مسالک‌الابصار فی‌ ممالک‌الامصار، ج۱، ص‌۶۸، سفر ۷، چاپ‌ عکسی‌ از نسخه خطی‌ کتابخانه طوپقاپی‌سرای‌ استانبول‌، مجموعه احمد ثالث‌، ش‌ ۲۷۹۷/۴، چاپ‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و از کودکی‌ در جلسات‌ درس‌ علمای‌ بصره‌ حاضر می‌شده‌ است‌.
[۱۳] شوقی‌ ضَیف‌، المدارس‌ النحویة، ج۱، ص‌ ۱۱۱، قاهره‌ (۱۹۶۸).
برخی‌ منابع‌ متأخر، با قطعیت‌، محل‌ تولد جرمی‌ را بصره‌ ذکر کرده‌ و گفته‌اند که‌ در اوایل‌ قرن‌ دوم‌ به‌ بغداد رفته‌ و در آن‌جا ساکن‌ شده‌ است‌.
[۱۴] شوقی‌ ضَیف‌، المدارس‌ النحویة، ج۱، ص‌۱۱۱ـ۱۱۲، قاهره‌ (۱۹۶۸).
مدتی‌ نیز برای‌ تدریس‌ در اصفهان ‌ اقامت‌ داشته‌ است‌.
[۱۵] احمد بن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌، کتاب‌ ذکر اخبار اصبهان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۷، چاپ‌ سون‌ ددرینگ‌، لیدن‌ ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ‌ افست‌ تهران‌.



جرمی‌ سیبویه ‌ را ندیده‌ بود، اما از نخستین‌ راویان‌ کتاب‌ مشهور وی‌، الکتاب‌، بود و آن‌ را با تأیید استادش‌، اَخفَش‌ اوسط‌، در نهایت‌ وقوف‌ روایت‌ کرد، چنانکه‌ مُبَرَّد ــ که‌ خواندن‌ الکتاب‌ را با او آغاز کرده‌ بود جرمی‌ را موثق‌ترین‌ شخص‌ در فهم‌ و درک‌ الکتاب‌ معرفی‌ کرده‌ است‌.
[۱۶] حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۱۷] محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۷، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
[۱۸] ابن ‌ندیم‌، ج۱، ص‌ ۶۴ـ ۶۵.
[۱۹] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۸.
جرمی‌، به‌ همراه‌ دوستش‌ ابوعثمان‌ مازِنی‌ ، در ازای‌ پرداخت‌ مبلغی‌، الکتاب‌ را نزد اخفش‌ آموخت‌، از بیم‌ آنکه‌ مبادا اخفش‌ آن‌ را به‌ خود نسبت‌ دهد و همین‌ امر باعث‌ علنی‌ شدن‌ الکتاب‌ و معلوم‌ شدن‌ مؤلفش‌، سیبویه‌، شد.
[۲۰] ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۳۴، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
[۲۱] ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص۱۴۳، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).



جرمی‌ زبان‌ و ادبیات‌ عرب ‌ را، علاوه‌ بر اخفش‌، از علمایی‌ چون‌ یونس ‌بن‌ حبیب‌ (متوفی‌ ۱۸۲)، ابوعبیده ‌ (متوفی‌ ۲۰۹)، ابوزید انصاری‌ (متوفی‌ ۲۱۵) و اَصمَعی ‌ (متوفی‌ ۲۱۵) فرا گرفت‌.
[۲۲] حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶‌، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۲۳] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۸.
او در نحو سرآمد
[۲۴] علی‌ بن‌ یوسف‌ قِفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸۱، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ ۲، قاهره‌ ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
[۲۵] عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۸۴.
و با تاریخ ‌ و اشعار عرب ‌ آشنا بود
[۲۶] ابن ‌تَغری‌ بِردی‌، النجوم‌الزاهرة فی‌ ملوک‌ مصر و القاهرة، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۳، قاهره‌ (۱۳۸۳) ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ۱۹۷۲.
آن‌چنانکه‌ زبیدی ‌،
[۲۷] محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۷، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
از قول‌ جرمی‌، گفته‌ که‌ از ۱۰۵۰ بیت‌ موجود در الکتاب‌ سیبویه‌، وی ‌فقط‌ گوینده پنجاه‌ بیت‌ را نمی‌شناخته‌ است‌.


مشهور است‌ که‌ جرمی‌، به‌ علت‌ کثرت‌ مناظرات‌ و صدای‌ بلندش‌ در بحثها، به‌ نَبّاح‌ / نبّاج‌ و کلب ‌ معروف‌ شد. مناظراتی‌ نیز در بغداد با فَرّاء (متوفی‌ ۲۰۷) و ابوزید انصاری‌ داشت‌.
[۲۸] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶.
[۲۹] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص۴۲۸.
[۳۰] ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۴۵، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
[۳۱] عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۸۴.



وی‌ در فقه ‌ تبحر داشت‌ و از راویان‌ موثق‌ و برجسته حدیث ‌ نیز به‌ شمار می‌رفت‌
[۳۲] حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶‌، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۳۳] محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۷‌، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
[۳۴] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶‌.
[۳۵] علی‌ بن‌ یوسف‌ قِفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸۱، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ ۲، قاهره‌ ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
و از محدّثان‌ بصری‌ روایت‌ می‌کرد.
[۳۶] حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۳۷] احمد بن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌، کتاب‌ ذکر اخبار اصبهان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۷، چاپ‌ سون‌ ددرینگ‌، لیدن‌ ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ‌ افست‌ تهران‌.



جرمی‌ در ۲۲۵، در زمان‌ خلافت‌ معتصم ‌ (۲۱۸ـ۲۲۷)، در بغداد درگذشت‌.
[۳۸] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶.
[۳۹] ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۴۵، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).




۹.۱ - تعدد آثار

وی‌ آثار متعددی‌ داشته‌ و مبرّد تألیفات‌ او را بی‌نظیر خوانده‌ است‌.
[۴۰] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۸.
[۴۱] ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۴۴، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).


۹.۲ - بهره علما از آثار جرمی

علمای‌ نحوِ معاصر جرمی‌ و پس‌ از وی‌، از کتاب‌های‌ او استفاده‌ کرده‌اند.
[۴۲] شوقی‌ ضَیف‌، المدارس‌ النحویة، ج۱، ص‌ ۱۱۲، قاهره‌ (۱۹۶۸).


۹.۳ - مهم‌ترین‌ اثر

مهم‌ترین‌ اثر او، المختصر، بارها شرح‌ شده‌ است‌. به‌ گفته ابوعلی‌ فارسی‌ (متوفی‌ ۳۷۷)، هر کس‌ آن‌ را بخواند در نحو متخصص‌ می‌شود. جرمی‌ این‌ کتاب‌ را در سفر حج ‌ نوشته‌ و مشهور است‌ که‌ وی‌ برای‌ تألیف‌ هر باب‌ از کتاب‌، دو رکعت‌ نماز در کنار مقام‌ ابراهیم‌ علیه‌السلام‌ می‌خواند تا کارش‌ سودمند و مبارک‌ باشد
[۴۳] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶.
[۴۴] ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۴۵‌، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
[۴۵] شوقی‌ ضَیف‌، المدارس‌ النحویة، ج۱، ص‌ ۱۱۲، قاهره‌ (۱۹۶۸).

طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج1، ص‌ 77، که‌ المختصر را چندان‌ مفید ندانسته‌ است،چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ 1373/1954.
به‌ گفته خودِ جرمی‌، المختصر اثر تألیفی‌ نیست‌، بلکه‌ خلاصه الکتاب‌ سیبویه‌ است‌. این‌ قول‌، حدس‌ یکی‌ بودن‌ المختصر را با الفرخ‌ (= جوجه‌)، اثر دیگر جرمی‌ در نحو، تقویت‌ می‌کند
[۴۶] محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۷‌، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
[۴۷] علی‌ بن‌ یوسف‌ قِفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸۱‌، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ ۲، قاهره‌ ۱۳۷۱/۱۹۵۲.


۹.۴ - دیگر آثار جرمی


دیگر آثار جرمی‌ عبارت‌اند از: القوافی‌، التثنیة ‌والجمع‌، الابنیة، العروض‌، تفسیر غریب‌ سیبویه، الابنیة‌ والتصریف‌، النحو، التنبیه، و تفسیری‌ بر النوادر ابوزید انصاری‌.
[۴۸] ابن ‌ندیم‌، ج۱، ص‌ ۶۲.
[۴۹] عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۹، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۸۴.
[۵۰] ج‌ ۲، ستون‌ ۱۴۶۶، حاجی‌خلیفه‌.
وی‌ همچنین‌ کتابی‌ در باره سیره‌ دارد که‌ به‌ گفته مبرّد شگفت‌آور است‌.
[۵۱] خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۸.
در منابع‌ متأخر نام‌ آن‌ السِّیر و سِیرالنبّی‌ ضبط‌ شده‌ است‌.
[۵۲] عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة،، ج‌ ۲، ص‌ ۹، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۸۴.
[۵۳] حاجی‌خلیفه‌، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۰۱۵.
در برخی‌ کتاب‌های‌ نحوی‌، آرای‌ جرمی‌ بررسی‌ شده‌ است‌.
[۵۴] ابن ‌جنی‌، الخصائص، ج‌ ۱، ص‌ ۲۰۳، چاپ‌ محمدعلی‌ نجار، (قاهره‌ ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ‌ افست‌ بیروت‌.
[۵۵] ابن ‌جنی‌، الخصائص، ج‌ ۲، ص‌ ۷۴، چاپ‌ محمدعلی‌ نجار، (قاهره‌ ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ‌ افست‌ بیروت‌.
[۵۶] عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، کتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۹، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
[۵۷] عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، کتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌، ج‌ ۱، ص۴۸، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
[۵۸] عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، کتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌، ج‌ ۲، ص‌ ۱۰، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
[۵۹] عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، کتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌، ج‌ ۲، ص۱۱۱، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.




(۱) ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
(۲) ابن ‌تَغری‌ بِردی‌، النجوم‌الزاهرة فی‌ ملوک‌ مصر و القاهرة، قاهره‌ (۱۳۸۳) ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ۱۹۷۲.
(۳) ابن ‌جزری‌، غایة النهایة‌ فی‌ طبقات‌ القرّاء، چاپ‌ برگشترسر، قاهره‌.
(۴) ابن ‌جنی‌، الخصائص، چاپ‌ محمدعلی‌ نجار، (قاهره‌ ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ‌ افست‌ بیروت‌.
(۵) ابن‌ فضل‌اللّه‌ عمری‌، مسالک‌الابصار فی‌ ممالک‌الامصار، سفر ۷، چاپ‌ عکسی‌ از نسخه خطی‌ کتابخانه طوپقاپی‌سرای‌ استانبول‌، مجموعه احمد ثالث‌، ش‌ ۲۷۹۷/۴، چاپ‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۶) ابن ‌ندیم‌.
(۷) احمد بن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌، کتاب‌ ذکر اخبار اصبهان‌، چاپ‌ سون‌ ددرینگ‌، لیدن‌ ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ‌ افست‌ تهران‌.
(۸) حاجی‌خلیفه‌.
(۹) خطیب‌ بغدادی‌.
(۱۰) محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
(۱۱) سمعانی‌.
(۱۲) حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
(۱۳) عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۸۴.
(۱۴) عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، کتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
(۱۵) شوقی‌ ضَیف‌، المدارس‌ النحویة، قاهره‌ (۱۹۶۸).
(۱۶) احمد بن‌ مصطفی‌ طاشکوپری‌زاده‌، کتاب‌ مفتاح‌ السعادة و مصباح‌ السیادة، ج‌ ۱، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۱۷) علی‌ بن‌ یوسف‌ قِفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ ۲، قاهره‌ ۱۳۷۱/۱۹۵۲.


۱. حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۵، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۲. محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۶، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
۳. ابن‌ فضل‌اللّه‌ عمری‌، مسالک‌الابصار فی‌ ممالک‌الامصار، ج۱، ص‌۶۸، سفر ۷، چاپ‌ عکسی‌ از نسخه خطی‌ کتابخانه طوپقاپی‌سرای‌ استانبول‌، مجموعه احمد ثالث‌، ش‌ ۲۷۹۷/۴، چاپ‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴. احمد بن‌ مصطفی‌ طاشکوپری‌زاده‌، کتاب‌ مفتاح‌ السعادة و مصباح‌ السیادة، ج‌ ۱، ص‌ ۱۴۵، ج‌ ۱، حیدرآباد دکن‌ ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
۵. سمعانی‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۷.
۶. حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۵‌، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۷. محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۶، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
۸. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶.
۹. حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۱۰. محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۶، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
۱۱. علی‌ بن‌ یوسف‌ قِفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸۰، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ ۲، قاهره‌ ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
۱۲. ابن‌ فضل‌اللّه‌ عمری‌، مسالک‌الابصار فی‌ ممالک‌الامصار، ج۱، ص‌۶۸، سفر ۷، چاپ‌ عکسی‌ از نسخه خطی‌ کتابخانه طوپقاپی‌سرای‌ استانبول‌، مجموعه احمد ثالث‌، ش‌ ۲۷۹۷/۴، چاپ‌ فؤاد سزگین‌، فرانکفورت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۳. شوقی‌ ضَیف‌، المدارس‌ النحویة، ج۱، ص‌ ۱۱۱، قاهره‌ (۱۹۶۸).
۱۴. شوقی‌ ضَیف‌، المدارس‌ النحویة، ج۱، ص‌۱۱۱ـ۱۱۲، قاهره‌ (۱۹۶۸).
۱۵. احمد بن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌، کتاب‌ ذکر اخبار اصبهان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۷، چاپ‌ سون‌ ددرینگ‌، لیدن‌ ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ‌ افست‌ تهران‌.
۱۶. حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۱۷. محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۷، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
۱۸. ابن ‌ندیم‌، ج۱، ص‌ ۶۴ـ ۶۵.
۱۹. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۸.
۲۰. ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۳۴، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۲۱. ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص۱۴۳، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۲۲. حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶‌، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۲۳. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۸.
۲۴. علی‌ بن‌ یوسف‌ قِفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸۱، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ ۲، قاهره‌ ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
۲۵. عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۸۴.
۲۶. ابن ‌تَغری‌ بِردی‌، النجوم‌الزاهرة فی‌ ملوک‌ مصر و القاهرة، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۳، قاهره‌ (۱۳۸۳) ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ۱۹۷۲.
۲۷. محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۷، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
۲۸. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶.
۲۹. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص۴۲۸.
۳۰. ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۴۵، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۳۱. عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۸۴.
۳۲. حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶‌، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۳۳. محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۷‌، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
۳۴. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶‌.
۳۵. علی‌ بن‌ یوسف‌ قِفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸۱، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ ۲، قاهره‌ ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
۳۶. حسن‌ بن‌ عبداللّه‌ سیرافی‌، اخبار النحویین‌ البصریین‌، ج۱، ص‌ ۵۶، چاپ‌ طه‌ محمد زینی‌ و محمد عبدالمنعم‌ خفاجی‌، قاهره‌ ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۳۷. احمد بن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌، کتاب‌ ذکر اخبار اصبهان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۷، چاپ‌ سون‌ ددرینگ‌، لیدن‌ ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ‌ افست‌ تهران‌.
۳۸. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶.
۳۹. ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۴۵، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۴۰. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۸.
۴۱. ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۴۴، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۴۲. شوقی‌ ضَیف‌، المدارس‌ النحویة، ج۱، ص‌ ۱۱۲، قاهره‌ (۱۹۶۸).
۴۳. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۶.
۴۴. ابن‌ انباری‌، نزهة الالباء فی‌ طبقات‌ الادباء، ج۱، ص‌ ۱۴۵‌، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۴۵. شوقی‌ ضَیف‌، المدارس‌ النحویة، ج۱، ص‌ ۱۱۲، قاهره‌ (۱۹۶۸).
۴۶. محمد بن‌ حسن‌ زبیدی‌، طبقات‌ النحویین‌ و اللغویین‌، ج۱، ص‌ ۷۷‌، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
۴۷. علی‌ بن‌ یوسف‌ قِفطی‌، انباه‌الرواة‌ علی‌ انباه‌النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۸۱‌، چاپ‌ محمدابوالفضل‌ ابراهیم‌، ج‌ ۲، قاهره‌ ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
۴۸. ابن ‌ندیم‌، ج۱، ص‌ ۶۲.
۴۹. عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة، ج‌ ۲، ص‌ ۹، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۸۴.
۵۰. ج‌ ۲، ستون‌ ۱۴۶۶، حاجی‌خلیفه‌.
۵۱. خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ ۱۰، ص‌ ۴۲۸.
۵۲. عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، بغیة‌ الوعاة‌ فی‌ طبقات‌ اللغویین‌ و النحاة،، ج‌ ۲، ص‌ ۹، چاپ‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌ ۱۳۸۴.
۵۳. حاجی‌خلیفه‌، ج‌ ۲، ستون‌ ۱۰۱۵.
۵۴. ابن ‌جنی‌، الخصائص، ج‌ ۱، ص‌ ۲۰۳، چاپ‌ محمدعلی‌ نجار، (قاهره‌ ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ‌ افست‌ بیروت‌.
۵۵. ابن ‌جنی‌، الخصائص، ج‌ ۲، ص‌ ۷۴، چاپ‌ محمدعلی‌ نجار، (قاهره‌ ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ‌ افست‌ بیروت‌.
۵۶. عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، کتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۹، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
۵۷. عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، کتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌، ج‌ ۱، ص۴۸، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
۵۸. عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، کتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌، ج‌ ۲، ص‌ ۱۰، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.
۵۹. عبدالرحمان ‌بن‌ ابی‌بکر سیوطی‌، کتاب‌ همع‌ الهوامع‌: شرح‌ جمع‌الجوامع‌، ج‌ ۲، ص۱۱۱، چاپ‌ محمد بدرالدین‌ نعسانی‌، بیروت‌، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۰۵.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جرمی»، شماره۴۶۲۵.    






جعبه ابزار