صالح بن اسحاق جرمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جَرْمی، صالح بن اسحاق، نحوی، لغوی و محدّث قرن
دوم و سوم می‌باشد.
کنیه‌اش ابوعُمر است.
برخی منابع نیز
کنیه وی را ابوعَمرو ذکر کرده‌اند.
جرم نام یک قبیله، یا سه تیره از قبایل یمن از جمله
قبیله بَجِیلَه ، بوده است
و صالح بن اسحاق را از آن رو جرمی خوانده‌اند که یا به این قبیله آمد و شد می‌کرده یا در آن‌جا ساکن بوده، یا با آنان پیوند ولاء داشته است.
عده‌ای نیز از آن رو که با تیره جرم در قبیله بَجَلی پیوند ولاء داشته است، او را بَجَلی خوانده‌اند.
از تاریخ ولادت جرمی اطلاعی در دست نیست. ظاهراً اهل
بصره بوده
و از کودکی در جلسات درس علمای بصره حاضر می‌شده است.
برخی منابع متأخر، با قطعیت، محل تولد جرمی را بصره ذکر کرده و گفته‌اند که در اوایل قرن
دوم به
بغداد رفته و در آن‌جا ساکن شده است.
مدتی نیز برای تدریس در
اصفهان اقامت داشته است.
جرمی
سیبویه را ندیده بود، اما از نخستین راویان کتاب مشهور وی، الکتاب، بود و آن را با تأیید استادش،
اَخفَش اوسط، در نهایت وقوف روایت کرد، چنانکه مُبَرَّد ــ که خواندن الکتاب را با او آغاز کرده بود جرمی را موثق‌ترین شخص در فهم و درک الکتاب معرفی کرده است.
جرمی، به همراه دوستش
ابوعثمان مازِنی ، در ازای پرداخت مبلغی، الکتاب را نزد
اخفش آموخت، از بیم آنکه مبادا
اخفش آن را به خود نسبت دهد و همین امر باعث علنی شدن الکتاب و معلوم شدن مؤلفش، سیبویه، شد.
جرمی زبان و
ادبیات عرب را، علاوه بر
اخفش، از علمایی چون
یونس بن حبیب (متوفی ۱۸۲)،
ابوعبیده (متوفی ۲۰۹)،
ابوزید انصاری (متوفی ۲۱۵) و
اَصمَعی (متوفی ۲۱۵) فرا گرفت.
او در
نحو سرآمد
و با
تاریخ و
اشعار عرب آشنا بود
آن‌چنانکه
زبیدی ،
از قول جرمی، گفته که از ۱۰۵۰ بیت موجود در الکتاب سیبویه، وی فقط گوینده پنجاه بیت را نمی‌شناخته است.
مشهور است که جرمی، به علت کثرت مناظرات و صدای بلندش در بحثها، به نَبّاح / نبّاج و
کلب معروف شد. مناظراتی نیز در بغداد با فَرّاء (متوفی ۲۰۷) و
ابوزید انصاری داشت.
وی در
فقه تبحر داشت و از راویان موثق و برجسته
حدیث نیز به شمار می‌رفت
و از محدّثان بصری روایت می‌کرد.
جرمی در ۲۲۵، در زمان خلافت
معتصم (۲۱۸ـ۲۲۷)، در بغداد درگذشت.
وی آثار متعددی داشته و مبرّد تألیفات او را بی‌نظیر خوانده است.
علمای نحوِ معاصر جرمی و پس از وی، از کتاب‌های او استفاده کرده‌اند.
مهم‌ترین اثر او، المختصر، بارها شرح شده است. به گفته
ابوعلی فارسی (متوفی ۳۷۷)، هر کس آن را بخواند در نحو متخصص می‌شود. جرمی این کتاب را در
سفر حج نوشته و مشهور است که وی برای تألیف هر باب از کتاب، دو رکعت
نماز در کنار
مقام ابراهیم علیه‌السلام می‌خواند تا کارش سودمند و مبارک باشد
به گفته خودِ جرمی، المختصر اثر تألیفی نیست، بلکه خلاصه الکتاب سیبویه است. این قول، حدس یکی بودن المختصر را با الفرخ (= جوجه)، اثر دیگر جرمی در نحو، تقویت می‌کند
دیگر آثار جرمی عبارت‌اند از: القوافی، التثنیة والجمع، الابنیة، العروض، تفسیر غریب سیبویه، الابنیة والتصریف، النحو، التنبیه، و تفسیری بر النوادر ابوزید انصاری. وی همچنین کتابی در باره سیره دارد که به گفته مبرّد شگفت‌آور است. در منابع متأخر نام آن السِّیر و سِیرالنبّی ضبط شده است. در برخی کتاب‌های نحوی، آرای جرمی بررسی شده است.
(۱) ابن انباری، نزهة الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
(۲) ابن تَغری بِردی، النجوم‌الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره (۱۳۸۳) ۱۳۹۲/ (۱۹۶۳) ۱۹۷۲.
(۳) ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره.
(۴) ابن جنی، الخصائص، چاپ محمدعلی نجار، (قاهره ۱۳۷۲ـ۱۳۷۶/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۷)، چاپ افست بیروت.
(۵) ابن فضل‌اللّه عمری، مسالک‌الابصار فی ممالک‌الامصار، سفر ۷، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه طوپقاپی‌سرای استانبول، مجموعه احمد ثالث، ش ۲۷۹۷/۴، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۶) ابن ندیم.
(۷) احمد بن عبداللّه ابونعیم، کتاب ذکر اخبار اصبهان، چاپ سون ددرینگ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران.
(۸) حاجی‌خلیفه.
(۹) خطیب بغدادی.
(۱۰) محمد بن حسن زبیدی، طبقات النحویین و اللغویین، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
(۱۱) سمعانی.
(۱۲) حسن بن عبداللّه سیرافی، اخبار النحویین البصریین، چاپ طه محمد زینی و محمد عبدالمنعم خفاجی، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
(۱۳) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۱۴) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، کتاب همع الهوامع: شرح جمع‌الجوامع، چاپ محمد بدرالدین نعسانی، بیروت، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
(۱۵) شوقی ضَیف، المدارس النحویة، قاهره (۱۹۶۸).
(۱۶) احمد بن مصطفی طاشکوپری‌زاده، کتاب مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج ۱، حیدرآباد دکن ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۱۷) علی بن یوسف قِفطی، انباه‌الرواة علی انباه‌النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جرمی»، شماره۴۶۲۵.
