شیرعلی بن محمد بنایی هروی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَنایی هِرَوی، کمال الدین شیرعلی فرزند
محمد سبز معمار ، شاعر، مؤلف و موسیقیدان نیمه دوم قرن نهم و اوایل قرن دهم بود.
تذکره نویسان به سال تولد او اشاره ای نکرده اند، اما برخی تولد او را ۸۵۷ دانسته اند. در
هرات به دنیا آمد. از آغاز جوانی به فراگرفتن
علوم ادبی و
عقلی پرداخت و از فضلای زمان خود شد. سپس به شعر روی آورد
و چون پدرش بنّا بود، تخلص بنایی را برگزید.
برخی،
تخلص او را بنّایی دانسته اند، اما در دفتر اول دیوانش بدون تشدید آمده است. اشعاری نیز با تخلص «حالی» سروده است،
اما نباید او را با شاعران دیگری با تخلص «حالی»، از جمله دوست
محمد سبزواری (متوفی ۹۳۹)، اشتباه کرد.
او در
خوشنویسی و
موسیقی نیز مهارت داشت و در ساختن انواع تصنیف معروف بود.
بنایی در جوانی جزو شاعران دربار
امیرعلیشیر نوایی (متوفی ۹۰۶) بود،
اما به سبب هزل گویی‌هایش امیرعلیشیر از او رنجید، و نیز به سبب
تکبر ، مقبول مردم واقع نشد و بناچار از هرات مهاجرت کرد.
به
تصوف نیز گرایش داشت،
بنایی از شاعران توانای عهد تیموری است، به طوری که او را اشعر شعرای
خراسان می‌دانستند
غیاث الدین منصور دشتکی (متوفی ۹۴۸) درباره او گفته است : «ملای شاعران و شاعر ملایان» است.
تعبیرات و تشبیهاتی که مبتنی بر اطلاعات مختلف علمی و ادبی اوست، نشان می‌دهد که بدون تتبع در دیوان‌های پیشینیان به شاعری نپرداخته و فقط به قریحه و
استعداد اکتفا نکرده است.
چنانکه در مهاجرت از خراسان، ابتدا به
فارس رفت و مدتی مرید
شیخ شمس الدین محمد لاهیجی (متوفی ۹۱۲)، پیشوای صوفیه نوربخشیه فارس، شد.
پس از مدتی، به
تبریز نزد
سلطان یعقوب آق قوینلو (حک: ۸۸۳ ـ۸۹۶) رفت و تا ۸۹۶، پایان زندگی یعقوب، در آذربایجان ماند و سپس به هرات بازگشت.
علت مهاجرت‌های پی درپی او از هرات، شوخ طبعی و هزل و هجوگوییش بود که سبب رنجش دیگران می‌شد.
مدتی پس از بازگشت به هرات، میان او و علیشیر نوایی مناسبات دوستانه برقرار شد،
اما دوباره روابط آن‌ها تیره شد و بنایی از بیم جان به
ماوراءالنهر گریخت
و نزد
سلطان علی میرزا (متوفی ۹۰۵ یا ۹۰۶)، والی ماوراءالنهر و نوه
سلطان ابوسعید تیموری (حک: ۸۵۴ ـ۸۷۳)، پذیرفته شد
و تا هنگام تسلط شیبک خان ازبک (محمدخان شیبانی، حک: ۹۰۶ـ ۹۱۵ یا ۹۱۶) بر ماوراءالنهر، در آن‌جا ماند. شیبک خان نیز او را با احترام پذیرفت و به وی منصب ملک الشعرایی داد.
بنایی در ۹۱۳، ظاهراً همراه شیبک خان، به خراسان رفت.
در اواسط ۹۱۶، شیبک خان در مرو کشته شد و بنایی همراه تیمورسلطان، پسر او، به ماوراءالنهر رفت
و سرانجام در حمله یاراحمد اصفهانی، وزیراعظم شاه اسماعیل اول صفوی (حک :۹۰۵ـ۹۳۰)، به ناحیه قَرشیِ ماوراءالنهر، در ۹۱۸ به قتل رسید
برخی سال وفات او را ۹۲۸ ذکر کرده اند.
آثار او عبارت است از:
۱) دیوان، در دو دفتر، یکی با تخلص «بنایی» در شش‌هزار بیت شامل قصیده و قطعه و رباعی، و دیگری با تخلص «حالی» در سه هزار بیت به استقبال از اشعار
سعدی و
حافظ . دیوان بنایی در ماوراءالنهر و خراسان مشهور بود.
از دیوان او چند نسخه خطی موجود است
برخی از اشعار او نیز در مجموعه‌های خطی آمده است ؛ ۲)
مجمع الغرایب ، قصیده ای که تعداد ابیاتش را از ۵۰۱ تا ۸۷۶ بیت ذکر کرده اند، اما بیش از چهارده بیت از آن باقی نمانده است؛ ۳) باغ
ارم یا
بهرام و بهروز، مثنوی تعلیمی که به نام سلطان یعقوب آق قوینلو سروده و در مجموعه ای به نام باغ
ارم و افضل التذکار ذکرالشعرا والاشعار و تذکره نوایی در ۱۳۳۶ در تاشکند چاپ شده است. گزیده ای از
باغ ارم نیز در ۱۳۵۱ش به چاپ رسیده است
۴) شیبانی نامه به نظم و نثر، شامل تاریخ زندگی و لشکرکشی و مناقب محمدخان شیبانی؛ ۵) فتوحات خانی، درباره کشورگشایی‌های شیبک خان و تاریخ شیبانیان. این اثر صورت تکمیل و تصحیح شده شیبانی نامه است و نسخه ای از آن در دوشنبه (ش ۱/۷۷۸) موجود است؛ ۶) رساله در موسیقی، به خط نستعلیق مؤلف شامل مقدمه، دو مقاله و خاتمه. دیباچه آن نمونه بارزی از صنعت «براعت استهلال» است. این رساله که از معدود آثار در موسیقی ایرانی به زبان فارسی است، در ۱۳۶۸ ش به چاپ رسیده است.
(۱) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکده آذر، چاپ جعفر شهیدی، تهران ۱۳۳۷ ش.
(۲) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، نسخه عکسی از چاپ سنگی، کانپور ۱۸۷۱.
(۳) کارل
هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۴) امیرعلیشیر نوائی، تذکره مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۵) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران (بی تا).
(۶) تقی الدین بلیانی، عرفات العاشقین، نسخهعکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
(۷) کمال الدین بن محمد بنایی هروی، رساله در موسیقی، چاپ نصرالله پورجوادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۸) علی ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۶۶۳.
(۹) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۱۰) عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران، تهران ۱۳۶۸ش.
(۱۱) سام میرزا صفوی، تذکره تحفه سامی، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران (بی تا).
(۱۲) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۳) محمدقدرت الله گوپاموی، کتاب تذکرة نتایج الافکار، بمبئی ۱۳۳۶ ش.
(۱۴) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
(۱۵) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ ۱۳۵۳ ش.
(۱۸) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر فارسی در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۹) Akademiya nauk Tadz § ikskoy SSR Otdel vostokovedeniya i pismennogo naslediya, Katalog vostochnikh rukopisey Akademii nauk Tadz § ikskoy SSR , ed A M Mirzoeva and A N Boldireva, Stalinabad ۱۹۶۰;.
(۲۰) E Blochet, Catalogue des manuscrits persans de la Bibliotheque Nationale , Paris ۱۹۰۵-۱۹۳۴;.
(۲۱) Encyclopaedia Iranica , sv "Bana ¦ Ý i Heravi ¦ " (by Z Safa) ;.
(۲۲) Ensiklopediya Savetii Tadjik , Dushanbe ۱۹۷۸, vol ۱, ۴۴۵;.
(۲۳) Vladimir Ivanov, Concise descriptive catalogue of the Persian manuscripts in the collection of the Asiatic Society of Bengal , Calcutta ۱۹۲۴-۱۹۲۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بنایی هروی»، شماره۱۸۱۶.
