شیخ‌محمد بقای‌سهارنپوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَقایِ سَهارَنپوری ، شیخ
محمد، شاعر، نویسنده و مورّخ فارسی زبان شبه قاره، متخلص به بقا می‌باشد.
نخستین نیای او،
خواجه ضیاءالدین ، از اخلاف
خواجه عبداللّه انصاری ، ازهرات به هندوستان رفت و در ۷۵۴ به دربار
فیروزشاه تغلق (حک: ۷۵۲ـ۷۹۰) پیوست. فرزندان خواجه ضیاء نیز در
سهارنپور اقامت کردند و
محمد بقا در ۱۰۳۷ در همانجابه دنیا آمد
ابتدا شاگرد پدرش، غلام
محمد، بود،
سپس از
شیخ نورالحق دهلوی و
شیخ عبداللّه سَرهِندی ، معروف به میانْ حضرت،
علم آموخت
پس از پایان تحصیل، در زادگاهش به تدریس پرداخت.
سپس به غضنفرخان و برادرش ارسلان خان و نیز افتخارخان میرخان سامان، که از امرای اورنگ زیب بودند، نزدیک شد،
و با اصرار افتخارخان به دربار اورنگ زیب (حک: ۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) راه یافت و به سمت وقایع نگاری و بخشی دولت منصوب،
و مقرب درگاه
بختاورخان (از ندیمان اورنگ زیب) شد.
بقا به
طریقت نقشبندیه گرایش داشت
و
مرید شیخ محمد معصوم سِرهندی (متوفی ۱۰۷۹)، فرزند
شیخ احمد سرهندی (متوفی ۱۰۳۴) معروف به مُجَدِّدِ اَلفِ ثانی، بود.
او علومی چون
تاریخ ،
هیئت ،
حساب و
جَفر نیز می‌دانست.
بختاورخان
او را جزو کسانی که در تاریخ و نظم و نثر بی همتا بوده‌اند ذکر کرده است. صبا
نمونه‌ای از
اشعار او را آورده است.
بقا در سالهای آخر عمر از خدمات دولتی کناره گرفت و در حوالی زادگاهش اقامتگاهی به نام «بقاپوره» بنا نهاد و در ۱۰۹۴ در همان‌جا درگذشت.
از آثار او مرآتِ جهان نما به فارسی در دست است که تاریخی عمومی از ابتدا تا روزگار
اورنگ زیب است.
این کتاب نسخه مفصلتری از مرآة العالم بختاورخان است و
محمد بقا قبل از اتمام آن درگذشته است.
پس از
مرگ بقا، محمدرضا (برادر او)
ومحمد شفیع (خواهرزاده او) آن را گرد آوردند
نسخه
محمد شفیع مشتمل بر مقدمه، هفت «آرایش» (باب) و خاتمه است که در ۱۰۹۵ آن را به پایان رسانده است،
اما نسخه محمدرضایازده «آرایش» دارد
این کتاب دارای متنی الحاقی مشتمل بر تراجم شعرا به ترتیب الفباست، ازینرو آن را تذکرة الشعرا نیز گفته اند.
از این کتاب، نسخ خطی متعددی موجود است .
محمد شفیع و محمدرضا، که پس از مرگ بقا مرآتِ جهان نما را گردآوردند، مدعی شدند که بقا مؤلف مرآة العالم و دیگر آثار منسوب به بختاورخان است
اما به تصریح بختاورخان،
بقا در تألیف مرآة العالم همکار او بوده است. شاید به سبب گفته های
محمد شفیع و محمدرضا و شباهت میان مرآت جهان نما و مرآة العالم است که محققانی چون استوری، الیوت و عبدالمقتدر، به اشتباه، مرآة العالم را به بقا نسبت داده اند
(۱) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمه یو ا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ
احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور ۱۳۶۴ ش.
(۳)
محمد بختاورخان، مرآة العالم: تاریخ اورنگ زیب، چاپ ساجده س علوی، لاهور ۱۹۷۹.
(۴) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
(۵)
محمد شفیع، مقالات مولوی
محمد شفیع راجع به هنروران و خط و خطاطان، لاهور ۱۹۷۲ـ۱۹۸۱.
۶-
محمد مظفر حسین بن
محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، چاپ
محمد حسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش؛
(۷)
احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۸)
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۹)
احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
(۱۰) چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، آکسفورد ۱۹۶۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «شیخ‌محمد بقای‌سهارنپوری»، شماره۱۱۸۵.
