شهر جنه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جِنِّه،
شهری تاریخی در کشور
مالی می باشد.
این
شهر در ۳۶۰ کیلومتری جنوب غربی
تمبوکتو ، در میان دشتی وسیع، در ساحل
چپ رود بنی از شاخه‌های
رود نیجر حدود صد کیلومتری‌جنوب محل التقای
رود بنی به رود نیجر ، روی‌تپه‌ای به ارتفاع ۲۷۸ متر واقع‌است. رود بنی، در طول‌سه‌ماه‌بارندگی‌سالانه (حدود نیمه‌مرداد تا نیمه‌آبان/ اوت،
سپتامبر و اکتبر) طغیان می‌کند و
اطراف جنّه را آب می‌گیرد و
شهر به صورت‌جزیره در می‌آید. ظاهراً نام اصلی
شهر دینّه بوده است، در باره ریشه کلمه اطلاع دقیقی در دست نیست.
در مآخذ عربی به صورت جنی آمده است.
تاریخ بنای
شهر دقیقاً معلوم‌نیست.
عبدالرحمان‌بن‌عبداللّه‌سعدی ، مؤلف
تاریخ‌السودان ، مدتی اداره
شهر را به‌عهده داشت (۱۰۳۶ـ۱۰۴۷/۱۶۲۷ـ۱۶۳۷). (او در تاریخ السودان
نوشته است که به این‌مکان‌زُبْرُ/ زُبُرُ گفته می‌شد ،
قبیله نونو ، که در قرن سوم/ نهم از شمال آمدند، در زبُرُ ساکن شدند و بوزو‌ها را، که در آن‌نواحی‌سکونت‌داشتند، تحت‌حاکمیت‌خود در آوردند. بعدها، بر اثر
اختلاط این دو قبیله و کمبود مسکن، گروهی جدا شدند و
شهر امروزی جنّه را در کنار
شهر قدیمی جنه/ جِنو (ساختند)
این
شهر ــ که بازرگانانِ سرزمین
منده بر سر راهی‌تجاری و در ملتقای‌رود نیجر و شاخه‌های‌آن، آن‌را ساخته‌اند ــ یکی‌از زیباترین‌مراکز مسکون‌در
سودان غربی‌است.
به نوشته سعدی
، مردم
شهر، به سبب‌رفت و آمد بازرگانان
مسلمان در قرن‌ششم/ دوازدهم،
اسلام آوردند. وقتی
سلطان کنبورو (اولین‌پادشاهی که در جنّه مسلمان شد) اسلام‌آورد، کاخ‌خود را ویران‌کرد و به جای‌آن
مسجد بزرگی‌ساخت (این‌مسجد تا اوایل‌قرن‌سیزدهم/ نوزدهم بر پا بود). وی سپس علمای
شهر را گرد آورد و در حضور آنان‌اعلام‌کرد که به اسلام گرویده است. چون مردم جنّه مسلمان‌شدند، معابد را ویران کردند و به جای آنها، جامع‌و مسجد و دیگر بناهای اسلامی‌ساختند
همچنین
مدرسه بزرگی ساختند که علوم
دینی و اجتماعی و به خصوص
طب در آن تدریس می‌شد.
جنّه در برابر حملات خارجی به خوبی
حراست می‌شد. گرداگرد
شهر را حصاری آجری فراگرفته‌بود. فرانسویان‌در اواخر قرن‌سیزدهم/ نوزدهم‌آن‌حصار را، که مانع توسعه
شهر بود، خراب کردند.
گرچه پادشاهان‌مالی‌بارها
شهر را محاصره کردند، نتوانستند آن‌را بگشایند. سرانجام،
حصار استوارِ جنّه را علی‌بْر (علی اکبر)) سُنّی‌علی (حک: ۸۶۷ ـ ۸۹۷) پادشاه
سنگای ، در هم‌شکست و پس از محاصره‌ای که طبق
روایت ، بیش از هفت سال به طول‌انجامید، در ۸۷۷/ ۱۴۷۳ وارد
شهر شد. وی تمبوکتو را آتش زد و ویران‌کرد، اما به جنّه آسیبی‌نرساند و با مردم
شهر به ملایمت رفتار کرد.
علی‌بر ، با آنکه به ظاهر مسلمان‌بود، فرائض
دینی را به‌جا نمی‌آورد و متهم به بدرفتاری با علما بود. بعد از وی، در ۸۹۷/۱۴۹۲ یکی از فرزندانش‌جانشین‌او شد، اما یک‌سال‌بعد،
محمد نوری ، یکی‌از فرمانروایان‌علی‌بر، به حاکمیت خاندان سنگای خاتمه داد و بر جنّه مستولی‌شد.
پس از ۹۹۹/۱۵۹۱ (به احتمال‌بسیار در ۱۰۰۵/ ۱۵۹۶)،
جُدارپاشا ــ که شریف احمدِ منصور، سلطان
فاس ، او را مأمور فتح سودان کرده بود ــ جنّه را تصرف‌کرد.
حکومت فاس تا قرن سیزدهم/ نوزدهم‌در این
شهر ادامه‌یافت. نماینده‌دولت‌فاس‌با دو معاون، یعنی‌یک‌فرمانده (
قائد ) و یک
خزانه‌دار (امین)، جنّه را اداره‌می‌کرد، اما، مردم جنّه به سبب نارضایتی از حکومت‌فاس، به جاهای دیگر مهاجرت‌کردند. در قرن‌دوازدهم/ هجدهم، بمباره ها، که در سرزمین‌منده‌علیا به تدریج قدرت یافته بودند، به جنّه می‌تاختند و
شهر را غارت و مردم را به پرداخت
جزیه مجبور می‌کردند و حتی در زمان
نِگولو دیارا (۱۱۸۰ـ ۱۲۰۵/ ۱۷۶۶ـ۱۷۹۰) حاکمیت
شهر را به دست گرفتند
در آغاز سده‌سیزدهم/ نوزدهم،
شیخ احمدو لُبّو در مزرعه‌ای نزدیک جنّه سکونت‌گزید و به ترویج
اسلام پرداخت اما، حکومت‌فاس، که از فعالیتهای‌او ناخشنود بود، وی را از آن‌سرزمین‌راند. او به
ماسینا رفت و در آن‌جا نفوذ یافت و در مدتی کوتاه دعوت‌خویش را تا تمبوکتو و جنّه، که‌توده‌های‌مسلمان‌در آنجاها فراوان‌بودند، اشاعه داد. احمدو لبّو به درخواست مردم‌جنّه‌ــ که از حکمرانان‌مسلط بر خود به تنگ‌آمده‌بودند ــ نمایندگانی به آن
شهر فرستاد و حکومت خود را در آن‌جا هم تثبیت‌کرد؛ اما، پس‌از مدت‌کوتاهی، چون نمایندگانِ وی را کشتند، او نیز
شهر را
محاصره و تصرف‌کرد و گروهی‌از مردم را
تبعید نمود. همچنین‌مسجدی را که سلطان‌کنبورو در قرن‌دوازدهم ساخته بود ویران‌کرد و به جای آن مسجد دیگری‌ساخت (۱۲۴۶/۱۸۳۰)
احمدو لبّو اداره
شهر را، با نظارت یکی از مأموران‌خود، به رؤسای‌محلی‌سپرد و پادگانی‌در
شهر دایر کرد. جنّه‌در ۱۲۷۹/ ۱۸۶۱ به تصرف فولانی‌ها ــ که
حاج عمر تال آنان را رهبری می‌کرد ــ درآمد. در ۱۳۱۱/۱۸۹۳، نیروهای فرانسوی
شهر را اشغال‌کردند و جنّه به‌خاک سودان‌پیوست. با
استقلال جمهوری مالی‌در ۱۳۲۹ ش/ ۱۹۶۰، جنّه نیز جزوِ سرزمینهای مالی باقی ماند.
جنّه در دوره‌های گذشته، به دلیل آنکه در مسیر راه آبی و بر سر راه معادن طلای بی‌تو، لوبی و بوره واقع بود، اهمیت تجاری فراوانی داشت و تا پایان سده‌دهم/شانزدهم بسیار مرفه بود. از سده‌یازدهم/هفدهم‌تجارت
برده در آن‌جا آغاز شد و، به ویژه به‌همین‌سبب، تا قرن‌سیزدهم/ نوزدهم‌اهمیت‌تجاری‌خود را در مسیر افریقای‌شمالی حفظ کرد و همچنان
شهری آباد و مرفه باقی ماند. اهمیت تجاری
شهر، به تدریج به
شهر موپتی، واقع در جلگه‌ای در ملتقای دو رود
نیجر و بنی، منتقل‌شد. جنّه امروزه از مراکز تجاری‌درجه دو است در سرشماری۱۳۸۵ش/ ۲۰۰۶، جمعیت
شهر ۸۵۲، ۲۲ تن بوده است
شهر دارای خانه‌های زیبا و کهن‌است و به شیوه خاصی ساخته شده و مسجد بزرگ آن
مشهور است. در طول تاریخ، عالِمان‌بسیاری‌در آن‌جا پرورش‌یافته‌اند
این
شهر امروزه هم در میان مسلمانان
افریقا ، جایگاه ویژه‌ای دارد و یکی‌از مراکز مهم علوم
دینی است
و در برخی مآخذ جدید، آن را
شهر مقدّس خوانده‌اند.
(۱) جان جوزف، الاسلام فی ممالک و امبراطوریات افریقیا السوداء.
(۲) حسن ابراهیم حسن، انتشار الاسلام فی القاره الافریقیه.
۳-عبدالرحمان‌بن‌عبداللّه سعدی، تاریخ السودان؛
(۴) احمد عطیه‌اللّه، القاموس‌الاسلامی.
(۵) نعیم قداح، افریقیا الغربیه فی ظل‌الاسلام.
(۶) لئوی‌آفریقایی، وصف‌افریقیا، ترجمه عن الفرنسیه محمد حجی و محمد اخضر.
(۷) PB Clarke, West Africa and Islam , Oxford ۱۹۸۵, vol۲, ۴۳, ۴۸, ۵۳, ۱۲۹, ۱۷۷-۱۷۸;.
(۸) EI ۲ , sv "Dienne) " by R Mauny) ;.
(۹) J D Fage, A history of west Africa , Cambridge ۱۹۶۹, ۲۲, ۳۰, ۳۹;.
(۱۰) JD Fage and M Verity, An atlas of African history , London ۱۹۷۸, map ۱۱;.
(۱۱) M Hiskete, The development of Islam in west Africa , London ۱۹۸۴, ۱۳۳۳, ۱۲۹, ۱۹۲, ۲۴۶, ۲۵۶, ۳۲۱;.
(۱۲) IA , sv "Cenne" (by G Yver) ;.
(۱۳) Pierr Maas, "Djenne: living tradition", Aramco world , XLI/ ۶ (۱۹۹۰) , ۱۸-۲۹;.
(۱۴) idem, "Fishing in the Pondo", ibid, XLI /۴ (۱۹۹۰) ۲۳-۳۱;.
(۱۵) Paul Robert, Le Robert: dictionnaire universel des noms propres , Paris ۱۹۸۷, vol۲, ۹۰۳;.
(۱۶) J Spencer Trimingham, A history of Islam in west Africa , Oxford ۱۹۸۵, ۳۱, ۶۳-۶۴, ۷۷-۷۸, ۱۴۱, ۱۷۹;.
(۱۷) idem, Islam in west Africa , Oxford ۱۹۵۹, ۱۴۳, ۱۹۱, ۲۱۳;.
(World gazetteer Online Available: http://www world- gazetteer com/wgphpx ۲۴ June ۲۰۰۶)
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «شهر جنه»، شماره۵۱۱۹.
