شهر بلبیس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بِلْبَیْس، شهری قدیمی در
مصر بود.
در شمال شرقی
قاهره ، بر ساحل شعبه‌ای از
نیل ، معروف به دریای ابن منجا که در روزگار قدیم الفَرعُ البَلوسی نامیده می‌شد، واقع شده است. این شهر به لحاظ موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی، در دوره اسلامی اهمیت قابل ملاحظه‌ای داشته است.
نام
بلبیس از
فِلبِس قبطی گرفته شده، و برخی جغرافی نویسان
مسلمان آن را
بُلبَیس یا
بِلبیس خوانده اند.
ابوالفداء آن را
بِلْبَیس نوشته و
یاقوت حموی به کسر دو «باء» گزارش کرده و گفته است که مردم آن را
بِلبَیس می‌خوانده اند. بستانی
ترجیح می‌دهد که
اصل بلبیس را «فربیتوس» یونانی ذکر کند.
به نوشته مقریزی،
هنگامی که
عمر بن خطاب ،
عمرو بن عاص را به
مصر فرستاد (تقریباً در سال ۱۹)، او در
بلبیس فرود آمد و همراه با مسلمانان، مدتی در این شهر به سر برد. بدین ترتیب،
بلبیس نخستین استراحتگاه سپاهیانی بوده است که مصر را به قصد
فلسطین ترک می‌کردند؛ دمشقی
نیز آن را «باب الشام» خوانده است. در ۱۰۹، مسئول مالیه مصر بخشی از
قبیله قیس را در منطقه
بلبیس اسکان داد. این گروه، که به سه هزار نفر بالغ می‌شدند، با ساربانی کاروان‌های بزرگ، به رونق تجارت در این شهر کمک کردند و در عین حال نیروی قابل بسیجی نیز فراهم آوردند. قرعه این فال ازاین‌رو به نام شهر
بلبیس زده شده بود که این شهر جمعیت اندکی داشت، و با سکونت گزیدن آن گروه هم سکنه
اصلی شهر دچار تنگنا و مشکل نمی‌شدند و هم میزان درآمد مالیاتی کاهش نمی‌یافت.
ابن خرداذبه در قرن سوم، فاصله
بلبیس تا
فسطاط را ۲۴ میل نوشته است.
به نوشته مقدسی،
بلبیس ناحیه‌ای بزرگ از استان (کوره) حَوْف و مرکز (قصبه) آن بوده است که کشتزارهای بسیار داشته، همچنین مشتمل بوده است بر مَشتُول، فاقوس، جَرجیر، صَندَفا و چندشهر (مدینه) دیگر.
در اواخر سده چهارم،
العزیز ، خلیفه فاطمی، در یکی از لشکرکشی‌هایش به روم شرقی، در این شهر بیمار شد و چشم از جهان فروبست، و پسرش، الحاکم در همین شهر به خلافت رسید.
در ۴۲۰، که ابن الجرّاح رمله را ویران کرد و گروه‌هایی از سپاه خود را به اطراف فرستاد که تا العریش (مصر) رفتند، ساکنان
بلبیس و قُرافه از ترس جان، به مصر کوچ کردند
اسد الدین شیر کوه با
ناصرالدین ، برادر ضرغام (وزیر عاضد فاطمی)، در
بلبیس جنگید که ناصرالدین شکست خورد و به قاهره گریخت.
در صفر۵۶۴، صلیبی‌ها
بلبیس را گشودند
و مردمش را کشتند واسیر کردند. حتی
یهودیان بلبیس که در
دوره فاطمیان وبعدها
ایوبیان در حفظ آداب و رسوم خود آزادی داشتند، دراین دوره آسیب بسیار دیدند. ابوالفداءدر قرن هشتم
نوشته است که
بلبیس دارای
درختان و نخل فراوان بوده و فرمانروایان حَوْف در آن‌جا سکونت داشته اند. هنگام افزونی آب نیل، نهری به نام بحر ابن منجا از آن جدا می‌شده که همه ناحیه
بلبیس را سیراب می‌کرده است. به نوشته دمشقی،
نیل هفت شاخه داشته که یکی از آن‌ها
بلبیس بوده است. این احتمالاً همان رودی است که از شهر
بلبیس می‌گذشته است.
بلبیس در دوران فرمانروایی
محمد علی پاشا (۱۲۲۰ـ ۱۲۶۵) قصبه (یا مرکز) مدیریه (یا تقریباً استان) شرقی شد. امروز این شهر با خطوط ارتباطی به قاهره و بندر اسماعیلیه (کنار آبراه سوئز) متصل است، و خط آهن قاهره ـ اسماعیلیه ـ بندر پُرت سعید از آن می‌گذرد.
در قرن سیزدهم،
شهر زقازیق جای آن را گرفت.
(۱) ابن خرداذبه، المسالک والممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۲) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، المسمی دیوان المبتدا والخبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۳) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
(۴) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان، چاپ رینود و دیسلان، پاریس ۱۸۴۰.
(۵) بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، بیروت (بی تا).
(۶) محمدبن ابی طالب دمشقی، نخبة الدهر فی عجائب البر والبحر، ترجمه حمید طبیبیان، تهران ۱۳۵۷ش.
(۷) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۸) محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۹) احمدبن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و آلاثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره (بی تا).
(۱۰) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
EI ۲ , sv "Bilbays" (by G Wiet) ;
Encyclopaedia Judaica , Jerusalem ۱۹۷۸-۱۹۸۲, sv "Bilbeis" (by Eliyahu Ashtor) ;
The Times atlas of the world , London ۱۹۸۵, ۸۶
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلبیس»، شماره۱۶۶۶.
